For the Polish clergy in Gdansk. Remarks on the 2 June 1945 petition for the re-establishment of the parish of St. Stanislaus in Wrzeszcz and allowing a Polish representative in the episcopal curia
DOI:
https://doi.org/10.12775/GNH.2024.06Keywords
1945, diocese of Gdansk, Gdansk, Wrzeszcz, church of St. Stanislaus, Bishop and Martyr, Polish clergy, German clergy, polonisation, Polish Socialist PartyAbstract
After Gdansk was captured by the Red Army in March 1945, Polish settlers began arriving, the vast majority of whom were members of the Roman Catholic Church and were looking for churches which would allow them to satiate their spiritual needs. However, the priests they encountered in many parishes were local priests of the Diocese of Gdansk, from Germany or Pomerania. Even though most of them knew Polish, the new arrivals associated them with the hated Germans. On the other hand, Polish priests coming to Gdansk were faced with resistance from the Bishop of Gdansk Carl Maria Splett, who initially did not include them in the structures of the diocese (although he was not opposed to their settlement and pastoral work). The discussion of the situation surrounding the clergy in Gdansk in mid-1945 is motivated by the annexed edited petition of the Polish Catholics from Wrzeszcz, submitted in June 1945, demanding that the Polish authorities intervene in the bishop’s activities – that they restore the Polish parish of the closed church of St. Stanislaus, Bishop and Martyr, which the Germans converted into a garage in 1939, and that they place a Polish representative in the episcopal curia. It appears that this was not a grassroots initiative, but rather one prompted by political operatives (Polish Socialist Party) as part of the endeavours of the city authorities aiming to polonise the city as quickly as possible. This meant the removal of all Germans, including the clergy. The text of the document also went hand in hand with a campaign in the press attacking the Catholic Church through anti-German sentiments; the campaign created the political background for the arrest of Bishop Splett and cancelling the concordat.
References
Źródła archiwalne:
Archiwum Archidiecezjalne w Gdańsku
Akta personalne księży: IIIp/24, IIIp/28
Kuria Biskupia Gdańska (III/KB): I,25, I,30, I,44; III,1p, III,16p, III,23p, III,79p; III,11w, III,14w; IV,28
Archiwum Archidiecezjalne w Łodzi
teczka „3. Minister Obrony Narodowej”
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Gdańsku
Urząd Wojewódzki w Gdańsku: 299/86.
Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Gdańsku: 144/30
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Krakowie
Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Krakowie: 009/6453, t. 1
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych: 2911/1
Stołeczny Urząd Spraw Wewnętrznych w Warszawie: 419/1
Archiwum Państwowe w Gdańsku
Komitet Miejski Polskiej Partii Socjalistycznej w Gdańsku: 3, 4, 7, 18, 19
Komitet Wojewódzki Polskiej Partii Robotniczej w Gdańsku: 10
Miejska Rada Narodowa i Zarząd Miejski w Gdańsku: 45, 46, 62, 81, 992
Urząd Wojewódzki Gdański: 23
Wojewódzki Komitet Polskiej Partii Socjalistycznej w Gdańsku: 28, 69, 93
Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów w Krakowie
Pp/86
Archiwum Salezjańskie Inspektorii Pilskiej
teczka „Gdańsk-Orunia”
Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie
Generalny Dziekanat Wojska Polskiego: 176.1.49
Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej – Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek w Toruniu
3794/WSK (https://kpbc.umk.pl/Content/202189/Stecyk_Stefania_3794_WSK.pdf, 16 V 2024 r.)
Źródła publikowane:
Generalny Dziekanat Wojska Polskiego w zasobie Archiwum Ministerstwa Obrony Narodowej, [wybór E. Horoszko, P. Kaczmarska], Nowy Dwór Mazowiecki 2014.
Kościół katolicki w Trójmieście wobec Grudnia ’70. Dokumenty, wstęp, wybór i oprac. P. Abryszeński, D. Gucewicz, L. Molendowski, Gdańsk – Warszawa 2021.
Kronika Oliwska od 1945 do 1979 roku, red. Z. Iwicki, Pelplin 2016.
Kronika parafii (katedralnej) w Oliwie (1904–1945), red. Z. Iwicki, Gdańsk 1999.
Pamiętniki z okresu lat 1939–1956 Księdza dr ppłk Józefa Zator-Przytockiego żołnierza Armii Krajowej i więźnia politycznego PRL, Pelplin 2007.
Schematyzm diecezji gdańskiej na rok 1958, Gdańsk 1958.
Władze i mieszkańcy Gdańska w 1945 roku w świetle sprawozdań, wstęp i oprac. P. Perkowski, Gdańsk 2013.
Zwarra B., Wspomnienia gdańskiego bówki, t. 4, Gdańsk 1996.
Prasa:
„Dziennik Bałtycki”, „Dziennik Polski”, „Głosu Ludu”, „Robotnik”, „Robotnik Kujawski”, „Robotnik Pomorski”, „Trybuna Pomorska”, „Życie Warszawy” – 1945
Wybrane artykuły prasowe:
Aresztowanie biskupa Spletta. Hitlerowcy w sutannie w rękach sprawiedliwości. „Życie Warszawy”, z 22 sierpnia 1945.
Biskup Gdańska aresztowany za zbrodnie przeciwko Państwu Polskiemu, „Dziennik Bałtycki”, z 25 sierpnia 1945.
Hakatyści za Odrę, „Dziennik Bałtycki”, z 22 sierpnia 1945.
Heising R., Ks. mgr Jerzy Dunin żegna Sopot, „Dziennik Bałtycki”, z 23 [24!] grudnia 1945, (nr 211).
it., Na straży wiecznej polskości Gdańska. Ze zjazdu wychowanków b. gdańskiego Gimnazjum Polskiego, „Dziennik Bałtycki”, z 8/9 września 1957.
Kaleczenie polszczyzny przez księży Niemców, „Dziennik Bałtycki”, z 21 lipca 1945.
Księża-Polacy obsadzą diecezje na Śląsku, Pomorzu i w Prusach, „Dziennik Bałtycki”, z 26 sierpnia 1945.
Lechowicz S., Z nie dawnej przeszłości, „Robotnik”, z 16 lipca 1945.
M., Oliwa staje się miastem. Harmonijny rozwój życia polskiego, „Dziennik Bałtycki”, z 14 lipca 1945.
Na polecenie Prokuratora Naczelnego Rzeczypospolitej aresztowano biskupa gdańskiego Spletta, „Głos Ludu”, z 22 sierpnia 1945.
O czystość szeregów. Uchwały konferencji aktywu PPS województwa gdańskiego, „Dziennik Bałtycki”, z 10 października 1947.
Poświęcenie Kościoła Morskiego, „Dziennik Bałtycki”, z 16 lipca 1945.
S.D., „Dominik” w Gdańsku, „Dziennik Bałtycki”, z 2 sierpnia 1945.
u., Wróg nie śpi, „Dziennik Bałtycki”, z 25 sierpnia 1945.
Weryński H., Biskup gdański w walce z polskością, „Dziennik Polski”, z 30 sierpnia 1945.
Zagórny K., Rzecz o biskupie, któremu się u nas podoba, „Życie Warszawy”, z 19 sierpnia 1945.
Opracowania:
25 lat gdańskiej parafii św. Stanisława Męczennika, red. A. Rurarz, Gdańsk 1997.
100 lat Kościoła Św. Stanisława BM w Gdańsku Wrzeszczu. 50 lat Parafii Terytorialnej, praca zbiorowa pod red. ks. Z. Cichona, Gdańsk 2024.
Abryszeński P., Gucewicz D., Grudniowa kolęda. Kościół katolicki w Trójmieście wobec Grudnia ’70, Gdańsk – Warszawa 2020.
Aleksandrowicz W., Ruch ludowy w województwie gdańskim w latach 1945–1949, Olsztyn 1973.
Berendt G., Powrót nad Bałtyk. Gdańsk w przekazach krajowej prasy polskiej w latach 1944–1945, [w:] Gdańsk 1945–1990. Materiały – studia – analizy, t. 2, red. E. Kizik, M. Golon, S. Bykowska, Gdańsk – Warszawa 2019.
Brzeziński P., Kazański A., Węgliński M., Pruszcz Gdański w latach 1945–1990. Partia, bezpieka, „Solidarność”, Pruszcz Gdański 2016.
Bykowska S., Kwestia wysiedlenia ludności niemieckiej z Gdańska po zakończeniu II wojny światowej, [w:] Gdańsk 1945–1990. Materiały – studia – analizy, t. 2, red. E. Kizik, M. Golon, S. Bykowska, Gdańsk – Warszawa 2019.
Bykowska S., Problem ludności niemieckiej w Gdańsku w pierwszym okresie po zakończeniu II wojny światowej, „Rocznik Polsko-Niemiecki”, 2017, nr 2.
Bykowska S., Rehabilitacja i weryfikacja narodowościowa ludności polskiej w województwie gdańskim po II wojnie światowej, Gdańsk 2012.
Danielewicz G., Gdańsk-Wrzeszcz, co odszedł w przeszłość, Gdańsk 2012.
Daniluk J., „Miasta skoszarowane”. Gdańsk i Sopot jako garnizon Wehrmachtu w latach 1939–1945, Gdańsk 2019.
Daniluk J., Zmiany nazw ulic Gdańska w latach 1945–1953, [w:] Gdańsk 1945–1990. Materiały – studia – analizy, t. 2, red. E. Kizik, M. Golon, S. Bykowska, Gdańsk – Warszawa 2019.
Daniluk J., Wasielewski J., Dolny Wrzeszcz i Zaspa, Gdańsk 2012.
Dymek A., Historia kościoła pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Gdańsku, Gdańsk 2020.
Etmańska M., Stronnictwo Demokratyczne na ziemi gdańskiej w latach 1945–1975, Warszawa 1979.
Friedrich J., Odbudowa Głównego Miasta w Gdańsku w latach 1945–1960, Gdańsk 2014.
Gawlicki M., Zabytkowa architektura Gdańska w latach 1945–1951, Gdańsk 2012.
Gliniecki T., Gdańsk ’45. Działania zbrojne. Opanowanie Pomorza Gdańskiego przez Armię Czerwoną, Łódź – Gdynia – Sztutowo 2024.
Gucewicz D., Diecezja gdańska niespełna rok od zakończenia II wojny światowej na podstawie sprawozdania administratora apostolskiego ks. inf. Andrzeja Wronki z kwietnia 1946 r., przygotowanego dla prymasa Polski kard. Augusta Hlonda, „Gdański Notatnik Historyczny” 2023, t. 2, s. 138, https://notatnikhistoryczny.pl/wp-content/uploads/2024/01/Gdanski-Notatnik-Historyczny-t.-2-2023_compressed-s.-128-144.pdf [dostęp: 1 listopada 2024 r.].
Gucewicz D., Duszpasterstwo akademickie w Gdańsku (Trójmieście) w latach 1945–1956, [w:] Nadzieje i rozczarowania. Środowiska katolików świeckich w Polsce (1944/1945–1956), red. M. Siedziako, T. Sikorski, Warszawa 2022.
Gucewicz D., Kościoły garnizonowe w diecezji gdańskiej 1945–1990/1991. Wybrane zagadnienia, [w:] Kapelani i duszpasterstwo Ludowego Wojska Polskiego 1943–1990, t. 1, red. D. Gucewicz, w przygotowaniu do druku.
Gucewicz D., Petycje wiernych do władz państwowych w sprawach budownictwa sakralnego w Gdańsku 1945–1989, [w:] Epistolografia w Polsce Ludowej (1945–1989). List i jego pochodne w systemie państwa komunistycznego, red A.M. Adamus, B. Noszczak, Warszawa 2020.
Gucewicz D., Z dziejów parafii katolickich na Przymorzu i Zaspie w okresie PRL, [w:] Zaspa i Przymorze, red. J. Dargacz, P. Paluchowski, Gdańsk 2024 (Historie gdańskich dzielnic, t. 5).
Gucewicz D., Z historii parafii św. Franciszka z Asyżu w Gdańsku-Siedlcach po II wojnie światowej, [w:] Siedlce, red. K. Kurkowska, L. Molendowski, Gdańsk 2022 (Historie gdańskich dzielnic, t. 4).
Gucewicz D., Z trudnych dziejów Kościoła katolickiego na Starym Przedmieściu w okresie komunizmu, [w:] Stare Przedmieście, red. J. Dargacz, K. Kurkowska, Gdańsk 2019 (Historie gdańskich dzielnic, t. 2).
Gucewicz D., Molendowski L., Z historii Kościoła katolickiego na Oruni, w Lipcach i Świętym Wojciechu po II wojnie światowej, [w:] Orunia, Lipce, Święty Wojciech, red. J. Dargacz, L. Molendowski, Gdańsk 2025 (Historie gdańskich dzielnic, t. 6, w przygotowaniu do druku).
Gucewicz D., Molendowski L., Z dziejów Kościoła katolickiego w Nowym Porcie w okresie Polski Ludowej, [w:] Nowy Port, red. J. Dargacz, K. Kurkowska, L. Molendowski, Gdańsk 2021 (Historie gdańskich dzielnic, t. 3).
Jarmakowski A.T., Rybicki A., Wczoraj i dziś. 50 lat parafii Świętego Krzyża w Gdańsku-Wrzeszczu, Gdańsk 1980.
Jażdżewski L., 90 lat parafii pw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Gdańsku-Brętowie, Gdańsk 2019.
Kakareko A., Błogosławiony ksiądz Bronisław Komorowski (1889–1940). Chluba Parafii Św. Stanisława BM, „Polonii Gdańskiej” i całej Polski. Szkice biograficzne, Gdańsk 2014.
Kmak-Pamirska A., Zmienność pamięci. Biskup Carl Maria Splett w polskiej i niemieckiej pamięci historycznej, Warszawa 2017.
Kufel R.R., Słownik biograficzny księży pracujących w Kościele gorzowskim 1945–1956, t. 3: M–Ś, Zielona Góra 2018.
Molendowski L., Osiedlanie się zakonów męskich w Gdańsku po zakończeniu II wojny światowej (1945–1948), [w:] Gdańsk 1945–1990. Materiały – studia – analizy, t. 4, red. S. Bykowska, Gdańsk – Warszawa 2023.
Molendowski L., Osek M., Magnus Bruski bohater z Gdańska, Gdańsk 2021.
Nadolny A., Słownik biograficzny kapłanów wyświęconych w latach 1921–1945 pracujących w diecezji chełmińskiej, Pelplin 2023.
Nocny W., Letnica, Gdańsk 2011.
Pawłowicz Z., Historia parafii św. Antoniego w Gdańsku-Brzeźnie, Gdańsk 1985.
Pietrzak J., Działalność kard. Augusta Hlonda jako wysłannika papieskiego na Ziemiach Odzyskanych w 1945 r., „Nasza Przeszłość”, 1974, t. 42.
Pietrzak J., Pełnia prymasostwa. Ostatnie lata prymasa Polski kardynała Augusta Hlonda 1945–1948, t. 1, Poznań 2009.
Pryczkowski E., Kaszubski Kordecki. Życie i twórczość ks. Franciszka Gruczy, Banino 2007.
Reiss A., Z problemów odbudowy i rozwoju organizacyjnego PPS (1944–1946), Warszawa 1971.
Robakowski K., Rola i działalność Polskiej Partii Socjalistycznej w Wielkopolsce i na Ziemi Lubuskiej w latach 1945–-1948, Poznań 1973.
Samp J., Wrzeszcz. Kościół „na Czarnej”, Gdańsk 1992.
Stachnik R., Danziger Priesterbuch. 1920–1945, 1945–1965. Die katholischen Geistlichen des Bistums Danzig von 1920 bis 1945 mit einer Zusammenstellung der aus Danzig stammenden von 1945 bis 1965 geweihten Weltpriester und der Ordenspriester die im Bistum Danzig vor 1945 tätig waren oder aus ihm hervorgegangen sind, Hildesheim 1965.
Sobociński A., Rozwój organizacyjny Polskiej Partii Socjalistycznej na terenie województwa gdańskiego w latach 1945–1948, „Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego. Historia”, 1972, nr 1.
Sobociński A.W., Z dziejów PPR i PPS w województwie gdańskim, Gdańsk 1988.
Stryczyński M., Gdańsk w latach 1945–1948. Odbudowa organizmu miejskiego, Wrocław etc. 1981.
Szczudłowski P., Losy poewangelickich obiektów sakralnych na terenie diecezji gdańskiej po 1945 roku, Lublin 2001.
Szczudłowski P., Wpływ wydarzeń roku 1945 na los Kościoła katolickiego w Gdańsku, [w:] Gdańsk 1945. Materiały z sesji naukowej odbytej w dniu 30 marca 1995 r., red. M. Mroczko, Gdańsk 1995.
Wapiński R., Pierwsze lata władzy ludowej na Wybrzeżu Gdańskim, Gdańsk 1970.
Żakiewicz M., Gdańsk 1945. Kronika wojennej burzy, Gdańsk 2001.
Żukowski M., Metody tworzenia i etapy powstawania Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Gdańsku w latach 1945–1949 (działacze, struktury, finanse), „Pamięć i Sprawiedliwość”, 2012, nr 2.
Żurek R., Kościół rzymskokatolicki w Polsce wobec Ziem Zachodnich i Północnych 1945–1948, Szczecin – Warszawa – Wrocław 2015.
Netografia:
Cystersi w Oliwie po 1945 r., https://www.oliwa.cystersi.pl/oliwacystersi1945.php [dostęp: 26 kwietnia 2024].
Gliński M., Molendowski L., Bruski Magnus, „Gedanopedia”, https://gdansk.gedanopedia.pl/ gdansk/?title=BRUSKI_MAGNUS,_proboszcz_ko%C5%9Bcio%C5%82a_%C5%9Bw._Mi- ko%C5%82aja [dostęp: 16 kwietnia 2024].
Tylus S., Jażdżewski Józef, „Liber mortuorum. Księga zmarłych polskich pallotynów i pallotynek”, https://libermortuorum.pl/zmarli_index.php?biograf=86 [dostęp: 26 kwietnia2024].
Tylus S., Wierzbica Stanisław, „Liber mortuorum. Księga zmarłych polskich pallotynów i pallotynek”, https://libermortuorum.pl/zmarli.php?biograf=76 [dostęp: 26 kwietnia 2024].
Downloads
Published
How to Cite
Issue
Section
Stats
Number of views and downloads: 15
Number of citations: 0
