Formy siedzib średnich i niższych rangą urzędników krzyżackich w granicach obecnej Polski
DOI:
https://doi.org/10.12775/AHP.2018.013Słowa kluczowe
zamki krzyżackie, stan badań, dwory krzyżackie, Prusy krzyżackie, architektura obronna, średniowiecze, archeologiaAbstrakt
Spośród około 70 siedzib średnich i niższych rangą urzędników krzyżackich (wójtów, prokuratorów, leśnych, rybickich oraz nienależących do korporacji zakonnej komorników) w granicach obecnej Polski blisko połowa była przedmiotem badań archeologicznych, jednak stan rozpoznania znacznej ich części jest niewystarczający. Należy jednak stwierdzić, że mimo tego zastrzeżenia można sformułować pewne wnioski. Wspomniane siedziby były bardzo zróżnicowane pod względem form i funkcji. Wśród nich możemy wyróżnić monumentalne obiekty o charakterze pałacowym (np. nieregularny zamek w Sztumie), niewielkie, murowane wieże mieszkalno-obronne (np. zamek
w Ełku), budowle o lżejszych konstrukcjach (siedziba prokuratora w Pniu), a także zamki nawiązujące formą do kaszteli konwentualnych (zamek w Szczytnie). Obecny stan badań
zmusza do rewizji rozpowszechnionego w literaturze poglądu, że zamki wójtowskie były większe od prokuratorskich, najmniejsze zaś były siedziby leśnych, rybickich i komorników. Zdarzało się, że siedziby wójtów były mniejsze niż prokuratorów. Niektóre zamki prokuratorskie dorównywały skalą dużym założeniom wójtowskim, a siedziby leśnych, rybickich i komorników nie odbiegały od wielu siedzib prokuratorów. Z tego względu nie należy stosować określeń: „model zamku wójtowskiego”, „model zamku prokuratorskiego” albo „model zamku komornickiego”.
Bibliografia
Andrzejewski A., Kajzer L. 2001 Sprawozdanie z badań archeologiczno-architektonicznych przeprowadzonych na terenie zamku w Sątocznie, gm. Korsze, woj. warmińsko-mazurskie w 2001 roku, Łódzkie Sprawozdania Archeologiczne, t. 7, s. 289–307.
Andrzejewski A., Kajzer L. 2002–2003 Zamek krzyżacki w Sątocznie, w gminie Korsze, w świetle badań terenowych 2002 roku, Łódzkie Sprawozdania Archeologiczne, t. 8, s. 237–251.
Andrzejewski A., Kajzer L. 2005 Zamek w Sątocznie w „Terra Barthensi” albo triumf historii, [w:] XIV Sesja Pomorzoznawcza, t. 2: Od wczesnego średniowiecza do czasów nowożytnych, red. H. Paner, M. Fudziński, Gdańsk, s. 197–206.
Bötticher A. 1898 Die Bau und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, t. 3, Königsberg.
Bezławki 2013 Bezławki. Ocalić od zniszczenia, red. A. Koperkiewicz, Gdańsk.
Blusiewicz K. 2008 Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych na zamku w Działdowie w 2008 roku, maszynopis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Olsztynie, Warszawa.
Buczek-Płachtowa B. 1969 Sprawozdanie z pierwszego sezonu badań archeologicznych na zamku w Szczytnie, prowadzonych w okresie od 12 V 1969 do 10 VII 1969, maszynopis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Olsztynie, Warszawa.
Buczek-Płachtowa B. 1970 Szczytno zamek krzyżacki, wstępne wyniki badań 14 VII–24 IX 1970, maszynopis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Olsztynie, Warszawa.
Chęć A. 2003a Badania archeologiczne na terenie dawnego folwarku w Mątowach Małych, gm. Miłoradz na Żuławach Wiślanych – sezon badawczy 2001, [w:] XIII Sesja Pomorzoznawcza, t. 2: Od wczesnego średniowiecza do czasów nowożytnych, red. H. Paner, M. Fudziński, Gdańsk, s. 393–401.
Buczek-Płachtowa B. 2003b Der Ordenshof in Mątowy Małe (Klein-Montau): die Ergebnisse der archäologischen Ausgrabungen im Jahr 2001, [w:] Die Ritterorden in der europäischen Wirtschaft des Mittelalters, red. R. Czaja, J. Sarnowsky, Toruń, s. 183–195.
Buczek-Płachtowa B. 2004 O siedzibie leśniczego krzyżackiego w Benowie, Kwartalnik Kwidzyńskiego Towarzystwa Kulturalnego”, nr 4, s. 4–5.
Chęć A., Janowski P. 2005 Badania archeologiczne na terenie dawnego folwarku i siedziby leśniczego krzyżackiego w Benowie, gm. Ryjewo na Dolnym Powiślu – sezony badawcze 2002 i 2003, [w:] XIV Sesja Pommorzoznawcza, vol. II od wczesnego średniowiecza do czasów nowożytnych, red. H. Paner, M. Fudziński, Gdańsk, s. 355–360.
Czubiel L. 1986 Zamki Warmii i Mazur, Olsztyn.
Dąbrowski J. 1961/1962 Badania w Dąbrównie, Rocznik Olsztyński 4, s. 341–356.
Durdík T. 1994 Kastellburgen des 13. Jahrhunderts in Mitteleuropa, Wien–Köln–Weimar.
Durdík T. 1998 Česká hradni architektura doby Jana Lucemburského, Castellologia bohemica, t. 6/1, s. 7–69.
Frycz J. 1978 Architektura zamków krzyżackich, [w:] Sztuka pobrzeża Bałtyku. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Gdańsk, listopad 1976, Warszawa, s. 19–48.
Gardawski A. 1958 Wyniki archeologicznych badań terenowych, przeprowadzonych na zamku w Działdowie w lipcu 1958 roku, Warszawa, maszynopis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Olsztynie, Warszawa.
Głosek M. 1986 Wstępne wyniki badań archeologiczno-architektonicznych zamku w Szestnie, gm. Mrągowo w 1986 r., maszynopis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Olsztynie, Łódź.
Grążawski K. 2010 Od Kurzętnika do Bratian. Inicjalna faza bitwy grunwaldzkiej, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 3, s. 301–316.
Grążawski K. 2015 Koncepcja i wstępne wyniki badań w Kurzętniku i Bratianie, [w:] Materiały do archeologii Warmii i Mazur, t. 1, red. S. Wadyl, M. Karczewski, M. Hoffmann, Warszawa–Białystok, s. 367–372.
Grążawski K., Grążawska N., 2013 Inicjalna faza bitwy grunwaldzkiej Wyniki archeologicznych badań podwodnych i weryfikacjno-sondażowych w Kurzętniku i Bratianie, [w:] XVII Sesja Pomorzoznawcza, t. 2: Od późnego średniowiecza do czasów nowożytnych, red. H. Paner, M. Fudziński, Gdańsk, s. 571–578.
Grzegorz M. 1997 Pomorze Gdańskie pod rządami Zakonu krzyżackiego w latach 1308–1466, Bydgoszcz.
Grzywacz Ł. 2003 Siedziby drobnych urzędników krzyżackich na ziemi chełmińskiej, Pomorzu Gdańskim, Warmii i Mazurach, maszynopis pracy magisterskiej w archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Gula J. 2003a Badania archeologiczne prowadzone w 2003 roku na terenie zamku w Piszu, Znad Pisy, nr 12, s. 14–43.
Gula J. 2003b Morąg – zamek. Badania i nadzory archeologiczne 2002 r., maszynopis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Olsztynie, Delegatura w Elblągu, Raciszewo.
Gula J., Ślaske M. 1969 Giżycko, pow. loco, woj. Olsztyńskie. Badania archeologiczne w 1969 r., maszynopis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Olsztynie, Delegatura w Ełku, Warszawa.
Herman R. 2012 Zamek w Ełku. Wstępne sprawozdanie z badań archeologicznych. Sezon 2012. Zabudowa części północnej, maszynopis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Olsztynie, Delegatura w Ełku, Łódź.
Herman R. 2015 Zamek w Ełku. Tajemnice wydobyte z przeszłości, Ełk–Łódź.
Hołowińska Z. 1975 Zamek Kiszewski, pow. Kościerzyna. Stanowisko 1, Informator Archeologiczny. Badania rok 1974, Warszawa, s. 214.
Jackiewicz-Garniec M., Garniec M. 2009 Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn.
Jähnig B. 2000 Wykaz urzędów. Dostojnicy zakonu krzyżackiego w Prusach, [w:] Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Podziały administracyjne i kościelne w XIII–XVI wieku, red. Z. H. Nowak, Toruń, s. 95–127.
Jonakowski M. b.r.w. Sprawozdanie wstępne z przeprowadzonych badań wykopaliskowych na obszarze działki nr 418/14 przy ul. Zamkowej w Tczewie, maszynopis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Gdańsku, Elbląg.
Jóźwiak S. 2000 Powstanie i rozwój struktury administracyjno-terytorialnej Zakonu Krzyżackiego na południowych obszarach Prus Górnych do 1410 r., Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 1, s. 3–27.
Centralne i terytorialne organy władzy zakonu krzyżackiego w Prusach w latach 1228–1410. Rozwój – przekształcenia – kompetencje, Toruń.
Kajzer L. 2007 Z problematyki wpływów budownictwa warownego Krzyżaków na zamki Niżu Polskiego, Archaeologia Historica Polona, t. 17, s. 259–272.
Knyżewski M. 2015 Zamek w Działdowie na tle architektury obronnej Zakonu, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 2, s. 255–267.
Kochanowski M. 1998/1999 Krzyżacki dwór obronny w Grabinach-Zameczku w świetle nowych badań archeologicznych, [w:] Z otchłani wieków Pomorza Gdańskiego, red. J. Bojahr, Gdańsk, s. 85–92.
Koperkiewicz A. 2007 Sprawozdanie z badań archeologicznych w Olsztynku, stanowisko II (zamek) AZP 28–59/21 2007, maszynopis. w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Olsztynie, Gdańsk.
Koperkiewicz A., Świętosławski W. 2006 Sprawozdanie z badań archeologicznych w Olsztynku. Stanowisko II (zamek) AZP 28–59/21, Olsztyn, maszynopis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Olsztynie, Gdańsk.
Kruppé J., Milewska M. 2014 Dzieje zamku w Pucku, Warszawa.
Lasek P., Przypkowski J. 2013 Najstarszy widok Iławy i zamku na Wielkiej Żuławie z 1620 roku w zbiorach Instytutu Sztuki PAN, [w:] Grodziska Warmii i Mazur 1. Stan wiedzy i perspektywy badawcze. Archaeologica Hereditas 2, red. Z. Kobyliński, Warszawa–Zielona Góra, s. 381–384.
Lasek P., Szczepański S. 2016 Z dziejów pewnego zastawu. Czyli „zamek” Deutsch-Eylau alias „dwór” Gross Werder, Biuletyn Historii Sztuki, R. 78, nr 3, s. 431–458.
Łapo J. M. 1996 Sprawozdanie z sondażowych badań wykopaliskowych przeprowadzonych na dziedzińcu zamku w Węgorzewie w 1995 roku, Studia Angerburgica, t. 1, s. 78–83.
Łapo J. M. 1999 O najnowszych i najciekawszych odkryciach archeologicznych dokonanych na terenie Starego Miasta w Węgorzewie, Studia Angerburgica, t. 4, s. 113–119.
Milewska M. 1990 Sprawozdanie z badań archeologicznych prowadzonych na zamku w Działdowie w latach 1981–1989, maszynopis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Olsztynie, Warszawa.
Milewska M. 1993 Zamek w Skarszewach. Próba rekonstrukcji dziejów założenia, Pomorania Antiqua, t. 15, s. 141–153.
Muntowski P. 2013 Architektura zamku krzyżackiego i rezydencji starostów w Osieku w świetle badań archeologicznych, [w:] XVII Sesja Pomorzoznawcza, t. 2: Od późnego średniowiecza do czasów nowożytnych, red. H. Paner, M. Fudziński, Gdańsk, s. 243–261.
Nawrocki Z. 1967 Zamek w Jasińcu Nowym, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydziału Nauk Humanistycznych, seria D, nr 4, Prace Komisji Sztuki 2, Bydgoszcz.
Partyka-Żurowska D. 1977 Nowe n/Wisłą. Stanowisko 1 – Zamek. Badania wykopaliskowe 1977, maszynopis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu, Delegatura w Bydgoszczy, Grudziądz.
Pawłowski A. J. 1993 Zamek w Bytowie. Dokumentacja archeologiczno-architektoniczna. Część I, maszynopis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Gdańsku, Delegatura w Słupsku, Malbork.
Pawłowski A. J. 1994 Zamek w Bytowie. Przewodnik, Słupsk.
Pietrzak J. 2005 „Dwudomowe”, nizinne zamki średniowieczne i ich dziedzińce w prowincji Wielkopolskiej, Archaeologia Historica Polona, t. 15/1, s. 207–233.
Piotrowski A. 2010 Sprawozdanie z wyprzedzających badań archeologicznych prowadzonych przy zamku w Giżycku. Obszar pomiędzy północną ścianą zamku a ulicą Moniuszki, maszynopis w zbiorach autora, Ostróda.
Piotrowski A. 2011 Zamek giżycki. Sprawozdanie z prac prowadzonych przy eksploracji zasypów odsłoniętych reliktów gotyckiego gdaniska, maszynopis w zbiorach autora, Ostróda.
Poklewski T. 1992 Dąbrówno, woj. olsztyńskie, Informator Archeologiczny. Badania. Rok 1988, Warszawa, s. 123.
Poliński D. 2013 Pień. Siedziba krzyżackich prokuratorów w ziemi chełmińskiej, Toruń.
Szczepanik P. 2013a Sprawozdanie z lądowych badań archeologicznych na stanowisku AZP 15–33/74m.1 w Bytowie, pow. bytowski, woj. pomorskie w okresie 30.09.–05.10.2013 r., maszynopis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Gdańsku, Delegatura w Słupsku, Bytów.
Szczepanik P. 2013b Studnia bytowskiego zamku. Opracowanie archeologiczne, maszynopis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Gdańsku, Delegatura w Słupsku, Bytów.
Torbus T. 1997 Die Deutschordensburg von Sthum (Sztum) im ehemaligen Ordensland Preußen, [w:] Der frühe Schloßbau imd seine mittelalterlichen Vorstufen, red. H. Hofrichter, G. U. Grossmann, Forschungen zu Burgen und Schlössern 3, München, s. 171–184.
Torbus T. 2010 Zamki krzyżackie, Warszawa.
Torbus T. 2013 Zamki krzyżackie na terenie pruskiego państwa Zakonu. Uwagi na temat stanu badań, perspektywy badawcze oraz zachowanie obiektów, [w:] Conflictus Magnus Apud Grunwald 1410. Między historią a tradycją, red. K. Ożóg, J. Trupinda, Malbork, s. 65–70.
Torbus T. 2014 Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk.
Voigt J. 1843 Namen Codex der Deutschen Ordens-Beamten, Hochmeister, Landmeister, Großgebietiger, Komthure, Vögte, Pfleger, Hochmeister-Kompane, Kreuzfahrer und Söldner-Hauptleute in Preussen, Königsberg.
Wasik B. 2016 Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń.
Wołosz A. K. F. 1998 W sprawie rozplanowania murowanego zamku w Węgorzewie, Studia Angerburgica, t. 3, s. 8–29.
Wółkowski W. 2013 Architektura zamku w Bezławkach, [w:] Bezławki, s. 109–118.
Wysocki J., Klęczar B. 2013 Grodziska typu stożkowatego na wyspie Wielka Żuława w Iławie, w Lasecznie Małym i Mózgowie w powiecie iławskim: wstępne wyniki badań z 2012 r., [w:] Grodziska Warmii i Mazur 1. Stan wiedzy i perspektywy badawcze. Archaeologica Hereditas 2, red. Z. Kobyliński, Warszawa–Zielona Góra, s. 327–350.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 1022
Liczba cytowań: 0
