Początki krzyżackich zamków na ziemi chełmińskiej. Pierwsze warownie i obiekty murowane
DOI:
https://doi.org/10.12775/AHP.2016.011Słowa kluczowe
zamki, Krzyżacy, ziemia chełmińska, architektura średniowiecznaAbstrakt
W artykule zaprezentowano rozwój krzyżackiego budownictwa warownego w ciągu pierwszych dziesięcioleci tworzenia przez braci-rycerzy zrębów państwa w Prusach. Wznoszone najpierw założenia drewniano-ziemne, zapewniające kontrolę nowo zajmowanych ziem oraz osadnictwa, przeanalizowano w kontekście tzw. zamków typu przejściowego. W dalszej kolejności scharakteryzowano pierwsze fazy murowane zamków krzyżackich, powstałe w wyniku rozbudowy starszych założeń drewniano-ziemnych; obiekty te stanowiły centra nowych komturstw. Podjęto także próbę ukazania tych pierwszych skromnych założeń w kontekście innych środkowoeuropejskich siedzib krzyżackich.
Bibliografia
CDW – Codex Diplomaticus Warmiensis oder Regesten und Urkunden zur Geschichte Ermlands, wyd. C. P. von Woelky, J. M. Saage, t. 1, Braunsberg 1860.
Dusburg – Piotr z Dusburga. Kronika ziemi pruskiej, tłum. S. Wyszomirski, wstęp i komentarze J. Wenta, Toruń 2004.
Wczesnośredniowieczne grodziska – Wczesnośredniowieczne grodziska ziemi chełmińskiej. Katalog źródeł, red. J. Chudziakowa, Toruń
Adamczyk J. L., 2004 Fortyfikacje stałe na polskim przedmurzu od połowy XV do końca XVII wieku, Kielce.
Arszyński M., 1995 Budownictwo warowne zakonu krzyżackiego w Prusach (1230–1454), Toruń.
Arszyński M., 2000 Zamki i umocnienia krzyżackie, [w:] Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Podziały administracyjne i kościelne od XIII do XVI wieku, red. Z. H. Nowak, Toruń, s. 29–43.
Arszyński M., 2010 Architektura warowna zakonu krzyżackiego w Prusach, [w:] Fundacje artystyczne na terenie państwa krzyżackiego w Prusach, t. 2: Eseje, red. B. Pospieszna, Malbork, s. 7–45.
Boguszewicz A., 1998 Przemiany w XIII-wiecznym śląskim budownictwie obronnym, [w:] Kultura średniowiecznego Śląska i Czech. „Rewolucja” XIII wieku, red. K. Wachowski, Wrocław, s. 97–111.
Boguwolski R., 1975 Pokrzywno Zamek, pow. Grudziądz, Stanowisko 1, Informator Archeologiczny. Badania rok 1974, Warszawa, s. 191–192.
Boguwolski R., 1994 Wieldządz, [w:] Wczesnośredniowieczne grodziska, s. 190–194.
Boguwolski R., Grupa M., 1994 Pokrzywno, [w:] Wczesnośredniowieczne grodziska, s. 140–144.
Boguwolski R., Kola A., 1994 Słup, [w:] Wczesnośredniowieczne grodziska, s. 160–165.
Boguwolski R., Kurzyńska M., 2001 Archeologia północnej części ziemi chełmińskiej, Grudziądz.
Byczko T., 1962 Z badań nad genezą rozplanowania zamku krzyżackiego, Rocznik Olsztyński, nr 4, s. 135–165.
Chęć A., 2009 Sprawozdanie z badań archeologiczno-architektonicznych na terenie zamku krzyżackiego w Toruniu (st. 1), maszynopis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu, Toruń.
Chorowska M., 2003 Rezydencje średniowieczne na Śląsku. Zamki, pałace, wieże mieszkalne, Wrocław.
Chudziak W., Kurzyńska M., 2012 Wczesne średniowiecze, [w:] Zamek w Grudziądzu w świetle badań archeologiczno-architektonicznych. Studia i materiały, red. M. Wiewióra, Toruń, s. 173–189.
Chudziakowa J., Kola A., 1974 Źródła archeologiczne z terenu zamku krzyżackiego w Toruniu, Warszawa–Poznań.
Clasen K. H., 1927 Die mittelalterliche Kunst im Gebiete des Deutschordensstaates Preussen, t. 1: Die Burgbauten, Königsberg.
Czaja R., 2013 Miasta i przestrzeń miejska w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach, [w:] Zakon krzyżacki w Prusach i Inflantach. Podziały administracyjne i kościelne w XIII i XVI wieku, red. R. Czaja, A. Radzimiński, Toruń, s. 81–106.
Durdík T., 1994 Erforschung der Mittelalterlichen Burgen in West- und Südböhmen, Castellologica Bohemica, nr 4, s. 7–26.
Durdík T., 2000 Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha.
Durdík T., 2004 Die Kommenden und Burgen der Ritterorden in Böhmen, [w:] Castrum Bene, nr 5: Castle and church, red. L. Kajzer, H. Paner, Gdańsk, s. 39–59.
Durdík T., Bolina P., 2001 Středověkẻ hrady v Čechách a na Moravě, Praha.
Dygo M., 2008 Początki i budowa władztwa zakonu krzyżackiego (1226–1309), [w:] Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, red. E. Kubicka, K. Kwiatkowski, Warszawa, s. 53–78.
Frycz J., 1963 Zamek krzyżacki w Toruniu, Rocznik Muzeum w Toruniu, t. 1, z. 3, s. 79–94.
Guerquin B., 1984 Zamki w Polsce, Warszawa.
Herrmann Ch., 2007 Mittelalterliche Architektur im Preussenland. Untersuchungen zur Frage der Kunstlandschaft und -Geographie, Petersberg–Olsztyn.
Heym W., 1933 Das „Altschlößchen” in Marienwerder, Zeitschrift des historischen Vereins für Regierungsbezirk Marienwerder, t. 69, s. 3–28.
Jacobi H., 1996 Die Ausgrabungsergebnisse der Deutschordensburgen Graudenz und Roggenhausen. Ein Beitrag zur baugeschichtlichen Entwicklung der Ordensburgen, oprac. U. von Arnold, Braubach.
Jóźwiak S., 1997 Powstanie i rozwój struktury administracyjno-terytorialnej zakonu krzyżackiego na Kujawach i ziemi chełmińskiej w latach 1246–1343, Toruń.
Jóźwiak S., 2001 Centralne i terytorialne organy władzy zakonu krzyżackiego w Prusach w latach 1228–1410, Toruń.
Jóźwiak S., 2015 Krzyżacki murowany zamek w Kłajpedzie w świetle średniowiecznych źródeł pisanych, Klio, t. 32/1, s. 3–29.
Jóźwiak S., Trupinda J., 2012a Krzyżackie zamki komturskie w Prusach. Topografia i układ przestrzenny na podstawie średniowiecznych źródeł pisanych, Toruń.
Jóźwiak S., Trupinda J., 2012b Krzyżacki zamek komturski w Grudziądzu w średniowieczu na podstawie źródeł pisanych. Chronologia powstania i układ przestrzenny, [w:] Zamek w Grudziądzu w świetle badań archeologiczno-architektonicznych. Studia i materiały, red. M. Wiewióra, Toruń, s. 49–57.
Kajzer L., 1993 Zamki i społeczeństwo. Przemiany architektury i budownictwa obronnego w Polsce w X–XVIII wieku, Łódź.
Kajzer L., Kołodziejski S., Salm J., 2001 Leksykon zamków w Polsce, Warszawa.
Kola A., 1991 Grody ziemi chełmińskiej w późnym średniowieczu, Toruń.
Kola A., 1994 Kałdus, [w:] Wczesnośredniowieczne grodziska, s. 85–93.
Kutzner M., 1995 Propaganda władzy w sztuce Zakonu Niemieckiego w Prusach, [w:] Studia Borussico-Baltica Toruniensia Historiae Artium, t. 2: Sztuka w kręgu Zakonu Krzyżackiego w Prusach i Inflantach, red. M. Woźniak, Toruń, s. 17–66.
Liessem U., 1996 Die Bauten des Deutschen Ordens in Koblenz bis zum Ende des 13. Jahrhunderts, [w:] Forschungen zu Burgen und Schlössern, t. 2: Burgenbau im späten Mittelalter, red. H. Hofrichter, G. U. Großmann, München–Berlin, s. 49–59.
Liessem U., 2004 Elemente des Burgenbaus bei einigen Niderlassungen des Deutschen Ordens, [w:] Castrum Bene, nr 5: Castle and church, red. L. Kajzer, H. Paner, Gdańsk, s. 103–117.
Marciniak-Kajzer A., 2002 Drewno na zamkach, czyli o czym na ogół zapominamy, [w:] Zamki i przestrzeń społeczna w Europie Środkowej i Wschodniej, red. M. Antoniewicz, Warszawa, s. 491–496.
Matuszewska-Kola W., 1978 Wyniki prac wykopaliskowych prowadzonych na grodzisku w Wieldządzu, pow. Wąbrzeźno, w 1971 r., [w:] Komunikaty Archeologiczne. Badania wykopaliskowe na terenie województwa bydgoskiego w latach 1970–1972, Bydgoszcz, s. 225–229.
Nawrocki Z., 2005 Zamek krzyżacki w Toruniu. Dzieje budowy, upadek, ponowne zagospodarowanie, Rocznik Muzeum w Toruniu, t. 13/14, s. 7–72.
Ose I., 2004 Neue Erkentnisse über die Ordensburgen in Lettland, [w:] Castrum Bene, nr 5: Castle and church, red. L. Kajzer, H. Paner, Gdańsk, s. 119–135.
Pawłowski H., Wierzbicki R., Markowska A., 1984 Inwentaryzacja budowlano-konserwatorska – aktualizacja. Zamek Wysoki. Bierzgłowo, maszynopis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu, sygn. W/1002, Toruń.
Poliński D., 2003 Późnośredniowieczne osadnictwo wiejskie w ziemi chełmińskiej, Toruń.
Poliński D., 2005 Gród czy zamek? Z badań nad najwcześniejszymi krzyżackimi obiektami obronnymi w ziemi chełmińskiej, Archaeologia Historica Polona, t. 15/1, s. 181–196.
Poliński D., 2007a „Chełmińskie” warownie zakonu na pograniczu krzyżacko-pruskim i krzyżacko-polskim, [w:] Pogranicze polsko-pruskie i krzyżackie, t. 2, red. K. Grążawski, Włocławek–Brodnica, s. 155–177.
Poliński D., 2007b Wczesne warownie krzyżackie w Prusach w kontekście miejscowych obiektów obronnych o umocnieniach drewniano-ziemnych, Archaeologia Historica Polona, t. 16, s. 41–61.
Powierski J., 1983 Struktura osadniczo-terytorialna ziemi chełmińskiej i Pomezanii a kształtowanie się administracji grodowej (do 1283 r.), [w:] Średniowieczne zamki Polski północnej. Wybór materiałów z sesji, red. A. Pawłowski, Malbork, s. 15–32.
Rajski P., 2013 Fortifications made of wood and earth in late medieval castles of the Sudety mountains, [w:] Weapons bring peace? Warfare in Medieval and Early Modern Europe, Wratislavia Antiqua 18, red. L. Marek, Wrocław, s. 239–253.
Rzeczkowska-Sławińska M., 1983 Zamek w Pokrzywnie, Rocznik Grudziądzki, t. 8, s. 5–31.
Sławińska M., 1969 Zamek w Pokrzywnie, Biuletyn Historii Sztuki, R. 31, s. 238–242.
Steinbrecht C., 1888 Die Baukunst des Deutschen Ritterordens in Preussen, t. 2: Preussen zur Zeit der Landmeister, Berlin.
Torbus T., 1998 Die Konventsburgen in Deutschordensland Preussen, München.
Toeppen M., 1880 Zur Baugeschichte der Ordens- und Bischofsschlösser in Preuβen, Zeitschrift des Westpreuβischen Geschichtsvereins, nr 1, s. 1–44.
Wasik B., 2014 Prace budowlane na zamkach w Grudziądzu i Toruniu u progu XIV wieku. Przyczynek do badań nad średniowiecznymi warsztatami budowlanymi w Prusach, Rocznik Grudziądzki, t. 22, s. 99–112.
Wasik B., 2015 Zamek w Radzyniu Chełmińskim. Technika i etapy budowy, Ochrona Zabytków, t. 68, nr 1, s. 167–181.
Wasik B., 2016 Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej (od XIII do XIV wieku), Toruń.
Wiewióra M., 2012 Stratygrafia kulturowa Góry Zamkowej. Synchronizacja warstw i analiza obiektów kulturowych, [w:] Zamek w Grudziądzu w świetle badań archeologiczno-architektonicznych. Studia i materiały, red. M. Wiewióra, Toruń, s. 74–125.
Zimnowodna-Krajewska B., 2012 Analiza źródeł architektonicznych, [w:] Zamek w Grudziądzu w świetle badań archeologiczno-architektonicznych. Studia i materiały, red. M. Wiewióra, Toruń, s. 127–158.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 609
Liczba cytowań: 0
