Rozwój przestrzenny Elbląga w średniowieczu i okresie wczesnonowożytnym
DOI:
https://doi.org/10.12775/AHP.2015.007Słowa kluczowe
Elbląg, średniowiecze, okres wczesnonowożytny, rozwój przestrzenny, fortyfikacje nowożytne,Abstrakt
Elbląg, założony w 1237 roku na tzw. surowym korzeniu przez zakon krzyżacki w centrum ziem pruskich, do 1309 roku był głównym portem krzyżackim i stolicą państwa zakonnego w Prusach, potem siedzibą wielkiego szpitalnika. Miasto otoczone obwałowaniami obronnymi z regularną zabudową blokową i siatką ulic, nie posiadało wyodrębnionego placu targowego, jego funkcję pełniła główna oś miasta – ulica Stary Rynek. Obok szybko rozwijającego się miasta i zamku krzyżackiego lokowano Nowe Miasto i Wyspę Spichrzów, które od 1478 roku tworzyły kompleks osadniczy określany jako Elbląg. Do końca XV wieku był on otoczony podwójnym obwodem kamienno-ceglanych murów obronnych. Pod koniec XVI i w 1. połowie XVII wieku miasto otrzymało fortyfikacje bastionowe w postaci podwójnego pierścienia. Rozwój przestrzenny Elbląga, potwierdzony w źródłach historycznych, kartograficznych i przede wszystkim archeologicznych, ukazuje prężnie rozwijający się ośrodek, będący jednym z trzech najważniejszych, (obok Gdańska i Torunia) istniejących w Prusach Krzyżackich, a potem Królewskich.
Bibliografia
Źródła
SRP – Scriptores rerum Prussicarum, wyd. T. Hirsch, M. Toeppen, E. Strehlke, t. 1, Leipzig 1861; t. 3, Leipzig 1863.
CDW – Codex diplomaticus Warmiensis oder Regesten und Urkunden zur Geschichte Ermlands, wyd. C. P. Woelky, J. M. Saage, t. 1: Urkunden der Jahre 1231–1340, Mainz 1860; t. 3: Urkunden der Jahre 1376–1424 nebst Nachträgen, Braunsberg–Leipzig 1874.
Wykaz skrótów
EJ – Elbinger Jahrbuch, Elbing
MCV – Mitteilungen des Coppernicus Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn, Thorn
Literatura
Baranowski G., 1990 Ulice Elbląga, Elbląg.
Behring W., 1909 Zur Geschichte Elbings im Reiterkriege (1519–1521), [w:] Beilage zum Programm des Königlichen Gymnasiums zu Elbing, Programm nr 36, Beiträge zur Geschichte der Stadt Elbing 2, Elbing, s. 20–141.
Bertram H., 1924 Die physikalische Geschichte des Weichsel – Nogat – Deltas, [w:] H. Bertram, W. La Baumne, O. Klöppel, Das Weichsel – Nogat – Delta. Beiträge zur Geschichte seiner landschaftlichen Entwickelung, vorgeschichtlichen Besiedelung und bäuerlichen Haus- und Hofanlage, Danzig, s. 1–56.
Biskup M., 1951 Elbląg w czasach krzyżackich (z problematyki historiograficznej miasta), Przegląd Zachodni, t. 7, nr 5/6, s. 102–114.
Brünneck W. von, 1915 Zur Geschichte der Gerichtsverfassung Elbings (Alt- und Neustadt), Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte, Germanische Abtheilung, t. 36, nr 1, s. 24–136.
Carstenn E., 1937 Geschichte der Hansestadt Elbing, Elbing.
Czacharowski A., 1990 Die Gründung der ʻNeustädteʼ im Ordensland Preussen, Hansische Geschichtsblätter, 108, s. 1–12.
Czaja R., 1992a Socjotopografia miasta Elbląga w średniowieczu, Toruń.
Czaja R., 1992b Place targowe Starego Miasta Elbląga w średniowieczu, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. 40, nr 3, s. 359–363.
Czaja R., 1993 Nowy Rynek w Elblągu. Przyczynek do historii przemian urbanistycznych w miastach pruskich w drugiej połowie XVIII w., Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. 41, nr 2, s. 321–326.
Czaja R., Nawrolski T., 1993 Pierwotny Elbląg, [w:] Historia Elbląga, t. 1 (do 1466 r.), red. S. Gierszewski, A. Groth, Gdańsk, s. 60–130.
Długokęcki W., 1992 Z dziejów szpitala św. Ducha w Elblągu, Elbląg.
Długokęcki W., 1993 Środowisko naturalne, [w:] Historia Elbląga, t. 1 (do 1466 r.), red. S. Gierszewski, A. Groth, Gdańsk, s. 11–16.
Domino J., 2000 Rozwój przestrzenny Elbląga, [w:] Historia Elbląga, t. 3, cz. 1 (1772–1850), red. A. Groth, Gdańsk, s. 237–258.
Drabiński N., 1963 Z dziejów okupacji szwedzkiej Elbląga w latach 1626–1635, Rocznik Elbląski, t. 2, s. 141–165.
Dybaś B., 1994 Podróż Tymoteusza Josta. Przyczynek do kształcenia budowniczych w wielkich miastach Prus Królewskich na przełomie XVI i XVII w., Acta Universitatis Nicolai Copernici, Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo 25, s. 111–125.
Fink G., 1937 Lübeck und Elbing, EJ, z. 14, s. 29–44.
Fuchs M. G., 1818 Beschreibung der Stadt Elbing und ihres Gebietes in topographischer, geschichtlicher und statistischer Hinsicht, t. 1, Elbing.
Fuchs M. G., 1821 Beschreibung der Stadt Elbing und ihres Gebietes in topographischer, geschichtlicher und statistischer Hinsicht, t. 2, Elbing.
Gawlas S., 2005 Przełom lokacyjny w dziejach miast środkowoeuropejskich, [w:] Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów średniowiecznego Poznania, red. Z. Kurnatowska, T. Jurek, Poznań, s. 133–162.
Gierszewski S., 1978 Elbląg. Przeszłość i teraźniejszość, Gdańsk.
Hall Th., 1978 Mittelalterliche Stadtgrundrisse. Versuch einer Übersicht der Entwicklung in Deutschland und Frankreich, Stockholm.
Hamm E., 1989 Deutsche Städtegründungen im Mittelalter, [w:] Altständisches Bürgertum III. Siedlungsgestalt und bauliches Gehäuse, wyd. H. Stoob, Darmstadt, s. 95–124.
Hauke K., 1926 Aus Elbings bau- und kunstgeschichtlicher Entwicklung, [w:] Elbing, oprac.T. von Lockemann, Berlin, s. 10–59.
Hauke K., Stobbe H., 1964 Die Baugeschichte und die Baudenkmäler der Stadt Elbing, Stuttgart.
Jagodziński M., 1993 Osadnictwo w okresie wczesnodziejowym, [w:] Historia Elbląga, t.1 (do 1466 r.), red. S. Gierszewski, A. Groth, Gdańsk, s. 17–59.
Kisch G., 1932 Das Elbinger Privilegium von 1246 in deutscher Übersetzung, EJ, z. 10, s. 23–30.
Kloeppel O., b.r.w. Die Stadt Danzig, wie sie vor 500 Jahren aussah, [w:] Danziger Stadtbild, Berlin.
Liedke F., 1932 Die Elbinger Industrie von 1772 bis zur Gründung der Schichauwerft im Jahre 1837, EJ, z. 10, s. 51–118.
Marcinkowski M., 2003 Średniowieczny warsztat garncarski ze Starego Miasta w Elblągu, Pomorania Antiqua, t. 19, s. 193–250.
Milewska D., 1973 Kościół św. Mikołaja w Elblągu od XIII do XVI wieku (architektura i plastyka), Rocznik Elbląski, t. 6, s. 31–57.
Młynarska-Kaletynowa M., 2006 O procesach lokacyjnych miast w Europie Środkowo-Wschodniej, [w:] Procesy lokacyjne miast w Europie Środkowo-Wschodniej, red. C. Buśko, M. Goliński, B. Krukiewicz, Wrocław, s. 9–17.
Nawrolscy G. i T., 1985 Wstępne wyniki badań archeologicznych Starego Miasta w Elblągu w latach 1980–1982, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. 33, nr 4, s. 383–409.
Nawrolska G., 1997 The Medieval town Hall of the Old Town in Elbląg, [w:] Urbanism in Medieval Europe. Papers of the Medieval Europe Brugge 1997 Conference, t. 1, red. G. de Boe, F. Verhaeghe, Zellik, s. 297–302.
Nawrolska G., 2003 Dominikanie w średniowiecznym Elblągu, [w:] Dominikanie. Gdańsk – Polska – Europa, red. D. A. Dekański, A. Gołembnik, M. Grubka, Gdańsk–Pelplin, s. 321–333.
Nawrolska G., 2010 Fortifications in Elbląg in the Middle Ages and the early modern period, [w:] Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum VII. Die Befestigungen, red. M. Gläser, Lübeck, s. 565–578.
Nawrolska G., 2012 Początki Elbląga w świetle źródeł archeologicznych, Elbląg.
Nawrolska G., 2013 Fortyfikacje Elbląga w średniowieczu i wczesnym okresie nowożytnym, [w:] XVII Sesja Pomorzoznawcza, t. 2: Od późnego średniowiecza do czasów nowożytnych, red. H. Paner, M. Fudziński, Gdańsk, s. 231–242.
Nawrolski T., 1986 Zamek elbląski w świetle badań archeologicznych, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. 31, z. 1, s. 91–107.
Nawrolski T., 1992 Średniowieczny plac rynkowy Starego Miasta w Elblągu. Próba analizy przestrzenno-funkcjonalnej, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, t. 40, nr 3, s. 365–379.
Nowa księga rachunkowa, 1987 Nowa księga rachunkowa Starego Miasta Elbląga 1404–1414, cz. 1 (1404–1410), wyd. M. Pelech, Warszawa–Poznań–Toruń.
Nowa księga rachunkowa, 1989 Nowa księga rachunkowa Starego Miasta Elbląga 1404–1414, cz. 2 (1411–1414), wyd. M. Pelech, Warszawa–Poznań–Toruń.
Piekalski J., 1999 Od Kolonii do Krakowa. Przemiana topografii wczesnych miast, Wrocław.
Probst Ch., 1969 Helfen und Heilen. Hospital, Firmarie und Arzt des Deutschen Ordens in Preussen bis 1525, Bad Godesberg.
Rendschmidt M., 1933 Das alte Elbinger Bürgerhaus. Ein Beitrag zur Entwicklungsgeschichte des deutschen hanseatischen Bürgerhauses, Elbing.
Rębkowski M., 2001 Pierwsze lokacje miast w księstwie zachodniopomorskim. Przemiany przestrzenne i kulturowe, Kołobrzeg.
Satori-Neumann B. Th., 1933 Elbing im Biedermeier und Vormärz. Ernstes und Heiteres aus der guten
alten Zeit (1815–1848), Elbing.
Schmid B., 1908 Die Neustadt zu Elbing und ihr Rathaus. Eine baugeschichtliche Studie, Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins, z. 50, s. 81–100.
Semrau A., 1922a Der Markt der Altstadt Elbing im 14. Jahrhundert, MCV, z. 30, s. 1–47.
Semrau A., 1922b Beiträge zur Kunde der ältesten Orts-und Flurnamen in der Stadt Elbings und ihrer Freiheit, MCV, z. 30, s. 62–70.
Semrau A., 1923 Die erste Vermessung der Bürgerwiesen in der Altstadt Elbing im Jahre 1338, EJ, z. 3, s. 116–128.
Semrau A., 1924 Das älteste Zinsbuch der Altstadt Elbing 1295 bis etwa 1316, EJ, z. 4, s. 1–32.
Semrau A., 1925 Die Beischreibung der Neustadt Elbing und ihres Gebietes im Mittelalter, MCV, z. 33, s. 36–112.
Semrau A., 1937 Der Wirtschaftsplan des Ordenshauses Elbing aus dem Jahre 1386, MCV, z. 45, s. 1–74.
Słoń M., 2010 Miasta podwójne i wielokrotne w średniowiecznej Europie, Wrocław.
Soecknick K., 1937 Die Wasserläufe Elbings seit der Ordenszeit, EJ, z. 14, s. 213–230.
Stankiewicz J., 1972 Ulica Masztowa w Elblągu, Rocznik Elbląski, t. 5, s. 15–60.
Stoob H., 1970 Die Ausbreitung der abendländischen Stadt in östlichen Mitteleuropa. Untersuchungen zu einer Kartenfolge im Atlas östliches Mitteleuropa, [w:] H. Stoob, Forschungen zum Städtewesen in Europa, t. 1: Formen und Schichten der mitteleuropäischen Städte. Eine Aufsatzfolge, Köln–Wien, s. 73–128.
Tandecki J., 1997 Zmiany terytorialne i demograficzne, [w:] Historia Elbląga, t. 2, cz. 2 (1626–1772), red. A. Groth, Gdańsk, s. 66–76.
Tandecki J., 2005 Struktura wewnętrzna, [w:] Zakon krzyżacki, s. 43–58.
Toeppen M., 1872 Elbinger Antiquitäten. Ein Beitrag zur Geschichte des städtischen Lebens im Mittelalter, z. 2, Danzig.
Toeppen M., 1887 Geschichte der räumlichen Ausbreitung der Stadt Elbing mit besonderer Berücksichtigung ihrer wichtigsten Gebäude, Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins, z. 21, s. 1–142.
Toeppen M., 1894 Beiträge zur Geschichte des Weichseldeltas, Danzig.
Ważny T., 2004 Zastosowanie dendrochronologii w badaniach Starego Miasta w Elblągu, [w:] Archaeologia et historia urbana, red. R. Czaja i in., Elbląg, s. 377–382.
Zakon krzyżacki, 2005 Zakon krzyżacki i jego państwo w Prusach. Wybór tekstów źródłowych, red. A. Radzimiński, Toruń.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 2080
Liczba cytowań: 0
