O zastosowaniu niektórych modeli teoretycznych w badaniach nad ośrodkami miejskimi w średniowieczu
DOI:
https://doi.org/10.12775/AHP.2014.002Słowa kluczowe
średniowiecze, ośrodki miejskie, modele teoretyczne, centrum, peryferieAbstrakt
Celem artykułu jest zwrócenie uwagi historyków i archeologów na alternatywne lub komplementarne wobec „ośrodków centralnych” modele teoretyczne, wypracowane na innych polach naukowych. „Ośrodki/miejsca centralne” są, jak dotąd, najczęściej używanymi przez badaczy przeszłości określeniami ośrodków miejskich, zarówno przed, jak i po kolonizacji, choć rzadko kiedy nawiązują oni do klasycznej teorii Waltera Christallera. Prezentowane modele, dotychczas niezbyt często stosowane przez historyków i archeologów, pozwalają na inne ujęcie zagadnień związanych z historią miast.
Bibliografia
Abu-Lughod J. L. 2012 Europa na peryferiach. Średniowieczny system-świat w latach 1250–1350, Kęty.
Berezowski S. 1975 Zarys geografii komunikacji, Warszawa.
Bird J. H. 1973 Of central places, cities and seaport, Geography, t. 58, s. 105–118.
Bogucki M. 2004 Viking Age ports of trade in Poland, The Estonian Journal of Archaeology, t. 8, s. 100–127.
Böventer von E. 1969 Walter Christaller’s central places and peripheral areas: the central place theory in retrospect, Journal of Regional Science, t. 9, s. 117–124.
Brink S. 1996 Political and social structures in early Scandinavia. A settlement-historical pre-study of the central place, Tor, t. 28, s. 235–281.
Buko A. 2012a Ośrodki centralne a problem najstarszego patrymonium dynastii Piastów, Archeologia Polski, t. 57, z. 1–2, s. 133–159.
Buko A. 2012b Świt urbanizacji europejskiej, [w:] Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji, red. S. Tabaczyński i in., Poznań, s. 248–265.
Burghardt A. F. 1971 A hypothesis about gateway cities, Annals of the Association of American Geographers, t. 61, s. 269–285.
Callmer J. 1994 Urbanization in Scandinavia and Baltic Region c. AD 700–1100: trading places, centres and early urban sites, [w:] The Twelfth Viking Congress. Developments around the Baltic and the North Sea in the Viking Age, Birka Studies, t. 3, red. B. Ambrosiani, H. Clarke, Stockholm, s. 50–90.
Champion T. C. 2005 Introduction, [w:] Centre and periphery. Comparative studies in archaeology, red. T. C. Champion, London–New York, s. 1–20.
Christaller W. 1933 Die Zentralen Orte in Süddeutschland. Eine ökonomisch-geographische Untersuchung über die Gesetzmässigkeit der Vorbereitung und Entwicklung der Siedlungen mit städtischen Funktionen, Jena.
Christaller W. 1963 Ośrodki centralne w Południowych Niemczech, [w:] Teoria ośrodków centralnych, red. J. Kostrowicki, Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, z. 1, s. 1–72.
Christaller W. 1966 Central place theory in Southern Germany, tłum. C. Baskin, New York.
Christaller W. 1972 How I discovered the theory of central places: a report about the origin of central places, [w:] Man, space, and environment. Concepts in contemporary human geography, red. P. W. English, R. C. Mayfield, New York–London– Toronto, s. 601–611.
Chudziak W. 1997 Wczesnośredniowieczny szlak komunikacyjny z Kujaw do Prus – studium archeologiczne, [w:] Wczesnośredniowieczny szlak lądowy z Kujaw do Prus (XI wiek). Studia i materiały, red. W. Chudziak, Toruń, s. 9–31.
Chudziak W. 2003 Wczesnośredniowieczna przestrzeń sakralna in Culmine na Pomorzu Nadwiślańskim, Mons Sancti Laurentii, t. 1, Toruń.
Ciesielska A. 2012 Przemiany kulturowe na obszarze między Odrą a Wisłą na przełomie starożytności i średniowiecza. Studium metodologiczne, Poznań.
Ciesielska A. 2013 Od „plemienia do państwa” czy „od wodzostwa do państwa”? Modele procesów państwotwórczych i nowe tendencje w ich badaniu, [w:] Instytucja „wczesnego państwa” w perspektywie wielości i różnorodności kultur, red. J. Banaszkiewicz, M. Kara, H. Mamzer, Poznań, s. 53–74.
Collis J. 1986 Central place theory is dead: long live the central place, [w:] Central places, archaeology and history, red. E. Grant, London, s. 37–39.
Cooley Ch. H. 1894 The theory of transportation, Publications of the American Economic Association, t. 9, s. 13–148.
Curta F. 2009 The archaeology of early medieval service settlements in Eastern Europe, [w:] Central and Eastern Europe in the middle ages. A cultural history, red. P. Górecki, N. van Deusen, London–New York, s. 30–41.
Czaja R. 2003 Miasta i mieszczaństwo na ziemiach polskich na przełomie XIII/XV w., [w:] Polska około roku 1300. Państwo, społeczeństwo, kultura, red. W. Fałkowski, Warszawa, s. 57–72.
Czaja R. 2005 Hanza w XIII wieku nad Bałtykiem i jej rola w procesie urbanizacji, [w:] Civitas Cholbergensis. Transformacja kulturowa w strefie nadbałtyckiej w XIII wieku, red. L. Leciejewicz, M. Rębkowski, Kołobrzeg, s. 31–45.
Durski A. 1987 Teoria systemu światowego, Sprawy Międzynarodowe, nr 7–8, s. 101–116.
Dziewoński K. 1956 Geografia osadnictwa i zaludnienia. Dorobek, podstawy teoretyczne i problemy badawcze, Przegląd Geograficzny, t. 28, z. 4, s. 721–764.
Earle T. K. 1987 Chiefdoms in archaeological and ethnohistorical perspective, Annual Review of Anthropology, t. 16, s. 279–308.
Earle T. K. 1991 Paths and roads in evolutionary perspective, [w:] Ancient roads networks and settlement hierarchies in the New World, red. Ch. D. Trombold, Cambridge, s. 10–16.
Evans E., Gould P. 1982 Settlement models in archaeology, Journal of Anthropological Archaeology, 1, s. 275–304.
Gawlas S. 2012 Chłopi w Polsce piastowskiej przed kolonizacją na prawie niemieckim jako problem historiograficzny, Roczniki Historyczne, t. 78, s. 7–49.
Golachowski S. 1971 Miasto jako przedmiot badań geografii, [w:] Miasto jako przedmiot badań naukowych. Materiały z interdyscyplinarnej konferencji naukowej, Wisła 1969, red. B. Jałowiecki, Górnośląskie Studia Socjologiczne, t. 9, Katowice, s. 74–89.
Hall T. D., Kardulias P. N., Chase-Dunn Ch. 2010 World-systems analysis and archaeology: continuing the dialogue, Journal of Archaeological Researches, t. 19, s. 233–279.
Hirth K. G. 1978 Interregional trade and the formation of prehistoric gateway communities, American Antiquity, t. 43, s. 35–45.
Hohenberg P. M., Lees L. H. 1985 The making of urban Europe, 1000–1950, Cambridge.
Isard W. 1956 Location and space-economy: a general theory relating to industrial location, market areas, land use, trade, and urban structure, New York.
Jagodziński M. 2004 Czy Elblag byl kontynuacja Truso?: jeszcze jeden głos w dyskusji, [w:] Archaeologia et historia urbana, red. R. Czaja i in., Elbląg, s. 95–103.
Jansen H. 1985 Early urbanization in Denmark, [w:] The comparative history of urban origins in Non-Roman Europe: Ireland, Wales, Denmark, Germany, Poland and Russia from ninth to the thirteenth century, cz. 2, red. H. B. Clarke, A. Simms, British Archaeological Reports, International Series, t. 255, Oxford, s. 183–216.
Kardulias P. N., Hall T. D. 2008 Archaeology and world-systems analysis, World Archaeology, t. 40, s. 572–583.
Kobyliński Z. 1987 Podstawowe zasady analizy punktowych układów przestrzennych, Archeologia Polski, t. 32, z. 1, s. 21–53.
Kobyliński Z. 1988 Struktury osadnicze na ziemiach polskich u schyłku starożytności i w początkach wczesnego średniowiecza, Wrocław.
Krzysztofik R. 2000 Umiastowienie północno-wschodniej Polski w świetle wybranych pojęć i teorii z zakresu geografii społeczno-ekonomicznej, Czasopismo Geograficzne, t. 71, s. 189–208.
Krzysztofik R. 2004 Miasta-wrota. Zarys teorii i przegląd badań, Czasopismo Geograficzne, t. 75, s. 13–231.
Krzysztofik R. 2005 Proces kształtowania się sieci miejskiej w Polsce w okresie od XIII do XX wieku, Czasopismo Geograficzne, t. 76, s. 383–398.
Krzysztofik R. 2009 Układ lokalizacyjny miast typu system-sieci na obszarze Polski, Katowice.
Krzysztofik R. 2012 Umiastowienie obszaru Polski od XIII do XXI wieku. Interpretacja geograficzno- historyczna, Katowice.
Krzyżanowski W. 1957 Zagadnienia teoretyczno-ekonomiczne geografii transportu, Przegląd Geograficzny, t. 29, s. 287–315.
Kuciński K. 2002 Geografia ekonomiczna. Zarys teoretyczny, Warszawa.
Kurnatowska Z. 1999 Centrum a zaplecze. Model wielkopolski, [w:] Centrum i zaplecze we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej, red. S. Moździoch, Spotkania Bytomskie, Spotkanie 3, Wrocław, s. 53–59.
Kurnatowska Z. 2000 Wielkopolska w X wieku i formowanie się państwa polskiego, [w:] Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, red. H. Samsonowicz, Kraków, s. 99–117.
Kustra M. 2010 Aplikacja metody sześcioboków Christallera do refleksji nad średniowieczną Wielkopolską w kontekście roli Pobiedzisk, Studia Lednickie, t. 10, s. 89–105.
Lösch A. 1938 The nature of economic regions, Southern Economic Journal, t. 5, s. 71–78.
Lösch A. 1961 Gospodarka przestrzenna – teoria lokalizacji, Warszawa.
Łosiński W. 2008a Rola kontaktów ze Skandynawią w dziejach gospodarczych Słowian nadbałtyckich, [w:] W. Łosiński, Pomorze Zachodnie we wczesnym średniowieczu. Studia archeologiczne, Poznań, s. 143–169.
Łosiński W. 2008b Pomorze – bardziej słowiańskie czy bardziej „bałtyckie”?, [w:] W. Łosiński, Pomorze Zachodnie we wczesnym średniowieczu. Studia archeologiczne, Poznań, s. 125–141.
Maik W. 1988 Rozwój teorii regionalnych i krajowych układów osadnictwa, Poznań.
Malisz B. 1981 Zarys teorii kształtowania układów osadniczych, Warszawa.
Mączak A., Samsonowicz H. 1964 Z zagadnień genezy rynku europejskiego: strefa bałtycka, Przegląd Historyczny, t. 55, s. 198–222.
Meijers E. 2007 From central place to network model: theory and evidence of a paradigm change, Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie, t. 98, nr 2, s. 245–259.
Modzelewski K. 2000 Organizacja gospodarcza państwa wczesnopiastowskiego (X–XIII wiek), Poznań.
Moździoch S. 1999 Miejsca centralne Polski wczesnopiastowskiej. Organizacja przestrzeni we wczesnym średniowieczu jako źródło poznania systemu społeczno–gospodarczego, [w:] Centrum i zaplecze we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej, red. S. Moździoch, Spotkania Bytomskie, Spotkanie 3, Wrocław, s. 21–51.
Moździoch S. 2002 Castrum muntissimum Bytom. Lokalny ośrodek władzy w państwie wczesnopiastowskim, Warszawa.
Müller U. 2010 Trading centres – hanseatic towns on the southern Baltic Coast: Structural continuity or a new start?, [w:] Trade and communication networks of the first millennium AD in the northern part of Central Europe: central places, beach markets, landing places and trading centres, red. B. Ludowici i in., Hannover, s. 115–140.
Nakoinz O. 2010 Concepts of central place research in archaeology, [w:] Landscapes and human development: the contribution of European archaeology. Proceedings of the International Workshop „Socio-Environmental Dynamics over the Last 12000 Years: The Creation of Landscapes (1st–4th April 2009)”, Universitätsforschungen zur prähistorischen Archäologie, t. 191, s. 251–264.
Nakoinz O. 2012 Models of centrality, [w:] Landscape Archaeology. Proceedings of the International Conference Held in Berlin, 6th–8th June 2012, red. W. Bebermeier i in., eTopoi. Journal of Ancient Studies, t. 3, Berlin, s. 217–223.
Nowosielska E. 1992 Teoria Christallera – prawda i mity (w sprawie nieporozumień pojęciowych), Dokumentacja Geograficzna, z. 3, Warszawa–Wrocław–Kraków.
Orser Ch. E. Jr. 2005 Network theory and archaeology of modern history, [w:] Global archaeological theory. Contextual voices and contemporary thoughts, red. P. P. Funari, A. Zarankin, E. Stovel, New York, s. 77–95.
Piekalski J. 1999 Uwagi o problemie definicji miasta średniowiecznego, [w:] Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum, red. H. Kóčka-Krenz, W. Łosiński, Poznań 1988, s. 248–356.
Piekalski J. 2012 Wczesne miasta Europy Środkowej, [w:] Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji, red. S. Tabaczyński i in., Poznań, s. 266–272.
Piekosiński F. 1883 Obrona hipotezy najazdu jako podstawy ustroju społeczeństwa polskiego w wiekach średnich, z uwzględnieniem stosunków Sławian pomorskich i zaodrzańskich, Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału historyczno- -filozoficznego Akademii Umiejętności, t. 16, s. 1–146.
Poklewski-Koziełł T. 2011 Uwagi o programie badań archeologicznych nad średniowieczną wsią w Polsce, [w:] Terra incognita. Archeologiczne badania nad późnośredniowieczną i nowożytną wsią, red. W. Świętosławski, Acta Archaeologica Lodziensia, nr 57, Łódź, s. 1.
Polanyi K. 1963 Ports of trade in early societies, The Journal of Economic History, t. 23, s. 30–45.
Rączkowski W., Nowakowski J. 2002 Między metaforą a realnością: ścieżka, droga, trakt w dyskursie archeologicznym, [w:] Trakt cesarski Iława–Gniezno–Magdeburg, red. W. Dzieduszycki, M. Przybył, Poznań, s. 247–260.
Rodzoś J., Wojtanowicz J. 2011 Położenie geopolityczne Lublina w kontekście rozwoju miasta, [w:] Koncepcje i problemy badawcze geografii. Profesorowi Wiesławowi Maikowi w 70-lecie urodzin, red. K. Marciniak, K. Sikora, D. Sokołowski, Bydgoszcz, s. 203–217.
Samsonowicz H. 1974 Handel dalekosiężny na ziemiach polskich w świetle najstarszych taryf celnych, [w:] Społeczeństwo, gospodarka, kultura. Studia ofiarowane M. Małowistowi w czterdziestolecie pracy naukowej, red. S. Herbst, Warszawa, s. 289–302.
Samsonowicz H. 1996 Kontynuacja czy początek: uwagi o prahistorii Hanzy niemieckiej, [w:] Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa w średniowieczu. Studia ofiarowane Profesorowi Antoniemu Czacharowskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, red. R. Czaja, J. Tandecki, Toruń, s. 59–67.
Samsonowicz H. 2000 The rise and fall of ‘the world of economy’: Eastern Europe in 9th–12th centuries, Journal of World-Systems Research, Special Issue: Festschrift for Immanuel Wallerstein – Part 1, t. 11, nr 2, s. 518–523.
Semple E. Ch. 1899 The development of the Hanse towns in relation to their geographical environment, Journal of the American Geographical Society of New York, t. 31, s. 236–255.
Sherratt A. 2006 Portages: a simple but powerful idea in understanding human history, [w:] The significance of portages, s. 1–13.
Siemianowska E. 2013 W sprawie metody badań wczesnośredniowiecznych szlaków dalekosiężnych, Acta Universitatis Nicolai Copernici, t. 33, s. 91–110.
Siemianowska E. The significance of portages 2006 The significance of portages. Proceedings of the first international conference on the significance of portages, 29th Sept-2nd Oct 2004, in Lyngdal, vest-Agder, Norway, arranged by the County Municipality of Vest-Agder, Kristiansand, red. Ch. Westerdahl, Oxford.
Sindbæk S. M. 2009 Open access, nodal points, and central places. Maritime communication and locational principles for coastal sites in south Scandinavia c. A.D. 400–1200, Estonian Journal of Archaeology, t. 13, s. 96–109.
Sikorski D. A. 2012 Archeologia i historia we wzajemnych relacjach i w praktyce naukowej badaczy wczesnego średniowiecza, [w:] Archaeologia versus historiam – historia versus archaeologiam czyli jak wspólnie poznawać średniowiecze, red. M. Brzostowicz, M. Przybył, D. A. Sikorski, Poznań, s. 49–78.
Skrzyńska-Jankowska K. 2004 Gród w Drohiczynie – centrum organizacji przestrzeni kulturowej wczesnośredniowiecznego pogranicza polsko-ruskiego, [w:] Stan i zmiany środowiska geograficznego wybranych regionów wschodniej Polski, red. R. Dobrowolski, S. Terpiłowski, Lublin, s. 289–297.
Sokołowski D. 2006 Funkcje centralne i hierarchia funkcjonalna miast, Toruń.
Sołtysiak M. 2006 W kwestii problematyki definicji miasta wczesnośredniowiecznego w Europie Środkowej, [w:] Nie tylko archeologia: księga poświęcona pamięci E. Wilgockiego, red. E. Cnotliwy, Szczecin, s. 37–58.
Sołtysiak M. 2013 Podstawy ekonomiczne powstawania średniowiecznych ośrodków miejskich na Pomorzu Zachodnim w świetle badań archeologicznych, Poznań.
Starnawski M., Wielgosz P. 2007 Kapitalizm nad przepaścią, społeczeństwa wobec wyboru. O krytycznych perspektywach analizy systemów-światów Immanuela Wallersteina, [w:] I. Wallerstein, Analiza systemów-światów. Wprowadzenie, tłum. K. Gawlicz, M. Starnawski, Warszawa, s. I–XXXIV.
Topolski J. 1982 Prawda i model w historiografii, Łódź.
Topolski J. 2000 Przełom gospodarczy w Polsce XVI wieku i jego następstwa, Poznań.
Tymowski M. 2008 Organizacje plemienne na obszarze Polski w IX–X w. w świetle antropologicznych teorii systemu segmentarnego i wodzostwa (chiefdom), [w:] Europa barbarica, Europa christiana. Studia mediaevalia Carolo Modzelewski dedicata, red. R. Michałowski, Warszawa, s. 263–283.
Ullman E. L. 1941 A theory of location for cities, American Journal of Sociology, t. 46, s. 853–864.
Urbańczyk P. 2002 Wczesna urbanizacja ziem polskich, [w:] Civitas & villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej, red. C. Buśko, Wrocław, s. 37–48.
Valde-Nowak P. 1995 Osadnictwo wczesnorolnicze średniogórza niemieckiego, Kraków.
Wallerstein I. 2007 Analiza systemów-światów. Wprowadzenie, tłum. K. Gawlicz, M. Starnawski, Warszawa.
Wallerstein I. 2011 The modern world-system. 1, Capitalist agriculture and the origins of the European world-economy in the sixteenth century, Berkeley.
Wąsowiczówna T. 1957 Wczesnośredniowieczne przeprawy przez środkową Wisłę, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. 5, nr 3/4, s. 433–453.
Westerdahl Ch. 1996 Amphibian transport systems in northern Europe. A survey of medieval pattern of life, Fennoscandia Archaeologica, t. 13, s. 69–82.
Westerdahl Ch. 2000 From land to the sea, from sea to the land. On transport zones, borders and human space, [w:] Down the river to the sea. Proceedings of the Eighth International Symposium on Boat and Ship Archaeology Gdańsk 1997, red. J. Litwin, Gdańsk, s. 11–20.
Westerdahl Ch. 2006 On the significance of the portages. A survey of new research them, [w:] The significance of portages, s. 15–51.
Wróbel A. 1963 Przedmowa, [w:] Teoria ośrodków centralnych, red. J. Kostrowicki, Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, z. 1, s. I–VI.
Wyrobisz A. 1989 Nowe koncepcje w badaniach nad historią miast europejskich, Przegląd Historyczny, t. 80, s. 155–174.
Żemigała M. 2011 Badania archeologiczne wsi średniowiecznej w Polsce (lata 1945–2010), [w:] Terra incognita. Archeologiczne badania nad późnośredniwoieczną i nowożytną wsią, red. W. Świętosławski, Acta Archaeologica Lodziensia, nr 57, Łódź, s. 7–12.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 671
Liczba cytowań: 0
