Wpływ teatru włoskiego na przedstawienia figuralne na kaflach. Nowe źródła do studiów nad dekoracją kafli pochodzących z badań archeologicznych w Gdańsku

Abstrakt

Celem niniejszego artykułu jest zaprezentowanie wybranych kafli pozyskanych podczas badań archeologicznych prowadzonych w południowej części Wyspy Spichrzów w Gdańsku w latach 2006–2008. Ze zbioru liczącego 7804 fragmenty trzy poddano szczegółowej analizie stylistycznej. Wszystkie kafle zostały wykonane z glin żelazistych oraz pokryte warstwą angoby i wielobarwnego szkliwa; zachowały się na nich ślady użytkowania w postaci okopcenia komór. Przyjęto, że fragmenty postaci pochodzą z komedii dell’arte; wyróżniono postać Zanni, pełniącego rolę skoczka lub akrobaty, Arlekina lub Pierrot oraz Arlekina lub Kapitana. Niekompletnie zachowana dekoracja oraz rozbieżności w opisach poszczególnych postaci komedii uniemożliwiły jednoznaczną identyfikację. Na podstawie analizy stylistycznej postawiono tezę o wpływie teatru włoskiego lub jego pochodnych na wykonanie dekoracji figuralnej. Z uwagi na stan zachowania materiałów oraz dotychczasową bazę porównawczą łączenie przedstawienia na kaflach z wystąpieniami teatralnymi należy traktować jako próbę interpretacji autora. W 2. połowie XVI wieku teatr włoski zaznaczył swoją obecność przede wszystkim na terenie Niemiec, Francji, a także Hiszpanii, Anglii i Polski, w XVII i XVIII wieku komedianci dotarli także do Rosji. Zachowane scenariusze, materiały ikonograficzne (grafiki, malarstwo) z czasów popularności komedii dell’arte pozwalają wnioskować o skali przedstawień, wyglądzie i sposobie poruszania postaci, a różnorodność zachowanych źródeł poświadcza popularność tego rodzaju przedstawień w Europie.

Nie udało się wskazać podobieństw do opisanych dekoracji ani wśród kafli płytowych z Gdańska, ani z innych stanowisk z terenów ziem Polski i sąsiednich. Najbardziej zbliżony tematycznie i stylistycznie wyrób, wstępnie interpretowany jako kafel, pochodzi z miejscowości Velkě Němčice koło Brna w Czechach. Także wśród wyrobów użytkowych (porcelanowe figurki, szklanki), które mają motywy zaczerpnięte z komedii dell’arte nie znaleziono bezpośrednich analogii. Niemniej wszystkie jednoznacznie wskazują na popularność komedii w sztuce użytkowej zarówno w XVII i XVIII wieku.

Niepowtarzalna forma opisanych kafli pozwala wiązać ich produkcję z realizacją specjalnego zamówienia. Dodatkowo wskazują one na przenikanie motywów teatralnych do wytwórczości kaflarskiej i wykorzystywania ich do dekoracji lic. Omawiany zbiór wymaga dalszego rozpoznania. W obecnej chwili z uwagi na niedostatecznie zaawansowany stan badań nad kaflami płytowymi z dekoracją figuralną, jak również na niewielką liczbę publikowanych materiałów nie jest możliwa jednoznaczna interpretacja okazów z Gdańska. Wzrost liczby nowych źródeł, zmieniających dotychczasową bazę porównawczą, w przyszłości może wywołać i zainicjować nowe spojrzenie badawcze i odmienną interpretację takich wyrobów.