Cmentarze Gdańska (1945–2015) – omówienie rozprawy doktorskiej
DOI:
https://doi.org/10.12775/GNH.2024.08Słowa kluczowe
Cmentarz, nekropolia, urbanistyka, sztuka sepulkralna, demografia, zniszczenia wojenne, odbudowa po 1945 r.Abstrakt
Artykuł jest omówieniem pracy, której celem było ukazanie palety uwarunkowań prawno-administracyjnych, społecznych, architektonicznych oraz demograficznych, pozwalających przeanalizować topografię cmentarną Gdańska na tle zmienionej po II wojnie światowej i w dalszym ciągu przekształcającej się tkanki miejskiej. Poruszony został w niej też aspekt narodowy, czyli kwestia polonizacji miejskich nekropolii, jak i demograficzny, czyli śmiertelność mieszkańców.
Opracowanie poświęcone powojennym cmentarzom gdańskim jest potrzebne, ponieważ dyskusja na ich temat, w tym współczesne dyskursy związane z ich likwidacją, były i są nadal bezpośrednio splecione z polską refleksją na temat niemieckiej przeszłości miasta. Sposób przeprowadzania likwidacji, które swoje apogeum miały na przełomie lat 60. i 70. sprawił, że postrzegane były one jako akty niemal barbarzyńskie. W likwidacji cmentarzy z XIX w. upatrywano przede wszystkim chęci zacierania obecności ludności niemieckiej i zemsty za krzywdy okresu II wojny światowej. Pomijano przy tym powojenne uwarunkowania i to nie tylko mentalne, lecz również gospodarczo-społeczne, prawne, a nawet zamierzenia urbanistyczne zaplanowane jeszcze przez niemieckich architektów pierwszej połowy XX w. Procesy urbanizacyjne, które możemy obserwować od XVIII w., zakładały likwidacje nekropolii i przekształcanie ich od końca XIX w. w parki.
Bibliografia
Abramowicz D., Eksmisja Miasta Umarłych, „Rejsy”, dodatek do „Dziennika Bałtyckiego”, nr 288, 2006.
Berendt G. Cmentarze na Chełmie. Żydowski, [w:] Encyklopedia Gdańska, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2012, s. 176.
Biernacka A., Śladami gdańskich nekropolii, Gdańsk 2000.
Dähne R., Friedhöfe, [w:] Danzig und seine Bauten, Berlin 1908, s. 426–428.
Domańska H., Stare cmentarze Gdańska, „Jantarowe Szlaki”, XXVI, 1983, 2, s. 22–23
Górnowicz H., Zniemczone nazwiska polskie na cmentarzu w Brętowie, „Rocznik Gdański”, T. 28, 1969, s. 159–189.
Grabowski K, Cmentarze Gdańska w latach 1945–1979, praca napisana na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2010 [maszynopis pracy magisterskiej].
Grabowski K., Ekshumacje i pochówki w powojennym Gdańsku (1945–1950), [w:] Nekropolie Pomorza, red. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2011, s. 325–346.
Grabowski K., Problem cmentarzy rzymskokatolickich w Gdańsku w latach 1945–1948, „Rocznik Gdański”, LXXI–LXXII, 2011–2012, s. 121–128.
Grabowski K., Kaplice cmentarne Gdańska, [w:] Kościół św. Jana w Gdańsku. W kręgu kultury sepulkralnej, red. J. Szczepański, Gdańsk 2012, s. 238–246.
Grabowski K., Grzebanie ubogich przez Wydział Opieki Społecznej Zarządu Miejskiego w Gdańsku w latach 1945–1949, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, LXII, 2014, 3, s. 473–479.
Grabowski K., Cmentarz św. Franciszka na Emaus i jego dozorca Jan Rohde, „Gazeta Wyborcza. Trójmiasto”, dodatek „Gdańsk od Nowa”, 2015.
Grabowski K., Cmentarze żydowskie w Gdańsku po 1945 roku. Zapomniane dziedzictwo, dewastacja i próby ratowania, [w:] Wokół Wielkiej Synagogi w Gdańsku. Z dziejów lokalnej społeczności żydowskiej, red. E. Barylewska-Szymańska, Gdańsk 2019, s. 153–178.
Grabowski K., Oracz B., Nowa dzielnica Gdańska. Radykalne plany przebudowy Nowego Portu i projekty zrealizowane po roku 1945, [w:], Historie gdańskich dzielnic, t. III: Nowy Port, red. J. Dargacz, K. Kurkowska, L. Molendowski, Gdańsk 2021, s. 411–447.
Grabowski K., Cmentarz Centralny Srebrzysko, [w:] Przewodnik architektoniczny po Wrzeszczu, Gdańsk 2021, s.110–111.
Grabowski K., Cmentarze i parki Siedlec – rozwój zieleni dzielnicy po roku 1945, [w:], Historie gdańskich dzielnic, t. IV: Siedlce, red. J. Dargacz, L. Molendowski, Gdańsk 2022, s. 411–449.
Grabowski K., Od ujeżdżalni do gmachu opery, „30 dni”, nr 5, 2022, s. 22–27.
Grabowski K., Parki Długich Ogrodów, [w:] Długie Ogrody, red. J. Górski, Gdańsk 2023, s.114–117.
Grabowski K., Pośród dawnych cmentarzy, „30 dni”, nr 6, 2022, s. 25–31.
Grabowski K., Z cmentarza w park – losy cmentarzy przy alei Zwycięstwa, „Gazeta Uniwersytetu Medycznego”, nr 11 (382), 2022.
Grabowski K., Cmentarze w „dzielnicy akademickiej” – stare nekropolie jako teren rozwojowy gdańskich uczelni i udział studentów w ich likwidacji, [w:] Uczelnie wyższe w Trójmieście w latach 1945–1970, red. D. Czerwiński, D. Gucewicz [w druku].
Grabowski K., „Dżungla zła” – cmentarz Trinitatis w Gdańsku w latach 1945–1970”, [w:] Rzeczy piękne. Księga poświęcona pamięci dra Jacka Kriegseisena, red. E. Kizik, K. Grabowski, Gdańsk 2024.
Grabowski K., Unwanted heritage or continuation of city modernization? A problem of cemeteries’ liquidation in Gdansk after 1945, [w:] City and Memory, red. A. Łupienko, 2024.
Grabowski K., Cmentarz św. Franciszka, [w:] Atlas architektury Gdańska, red. M. Omilanowska, T. Torbus, J. Szczepański [w druku].
Grabowski K., Cmentarz Garnizonowy, [w:] Atlas architektury Gdańska, red. M. Omilanowska, T. Torbus, J. Szczepański [w druku].
Grabowski K., Cmentarz katolicki i nieistniejący kościół Matki Boskiej Nieustającej Pomocy (Mariahilf) w Brętowie, [w:] Atlas architektury Gdańska, red. M. Omilanowska, T. Torbus, J. Szczepański [w druku].
Grabowski K., Cmentarz Ofiar Terroru Hitlerowskiego – Pomnik Bohaterów Zaspa, [w:] Atlas architektury Gdańska, red. M. Omilanowska, T. Torbus, J. Szczepański, [w druku].
Grabowski K., Cmentarz Oliwski, [w:] Atlas architektury Gdańska, red. M. Omilanowska, T. Torbus, J. Szczepański [w druku].
Grabowski K., Cmentarz Łostowicki, [w:] Atlas architektury Gdańska, red. M. Omilanowska, T. Torbus, J. Szczepański [w druku].
Grabowski K., Cmentarz św. Ignacego, [w:] Atlas architektury Gdańska, red. M. Omilanowska, T. Torbus, J. Szczepański [w druku].
Grabowski K., Cmentarz św. Jadwigi, [w:] Atlas architektury Gdańska, red. M. Omilanowska, T. Torbus, J. Szczepański [w druku].
Grabowski K., Wojskowy Cmentarz Francuski, [w:] Atlas architektury Gdańska, red. M. Omilanowska, T. Torbus, J. Szczepański [w druku].
Grabowski K., Cmentarz Żydowski na Chełmie, [w:] Atlas architektury Gdańska, red. M. Omilanowska, T. Torbus, J. Szczepański [w druku].
Grabowski K., Cmentarz Żydowski we Wrzeszczu, [w:] Atlas architektury Gdańska, red. M. Omilanowska, T. Torbus, J. Szczepański [w druku].
Grabowski K., Cmentarze Gdańska, [w:] Atlas architektury Gdańska, red. M. Omilanowska, T. Torbus, J. Szczepański [w druku].
Grabowski K., Kościół i cmentarz Najświętszego Imienia Maryi na Krakowcu, [w:] Atlas architektury Gdańska, red. M. Omilanowska, T. Torbus, J. Szczepański [w druku].
Grabowski K., Cmentarz Salvator Nowy, [w:] Atlas architektury Gdańska, red. M. Omilanowska, T. Torbus, J. Szczepański [w druku].
Grabowski K., Cmentarz Cmentarz Centralny Srebrzysko po 1945, [w:] Atlas architektury Gdańska, red. M. Omilanowska, T. Torbus, J. Szczepański [w druku].
Jankowski T., Cmentarz na stoku Góry Szubienicznej, „30 dni”, 2011, 5, s. 14–19.
Jankowski T., Łostowicka nekropolia, „30 dni”, 2004, nr 5, s.34–39.
Jażdżewski L., Nekropolia Męczenników II wojny światowej. Historia cmentarza na Zaspie, Gdańsk 2012.
Kizik E., Zakazy pochówków w kościołach i na cmentarzach przykościelnych, [w:] Nekropolie Pomorza, red. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2011, s. 245–263.
Kościelak S., Cmentarze w Starych Szkotach, Kościoła św. Ignacego, obecnie Komunalny nr 4, [w:] Encyklopedia Gdańska, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2012, s.179–180.
Kościelak S., Cmentarze na Chełmie. Katolicki Nowy, [w:] Encyklopedia Gdańska, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2012, s. 176.
Kościelak S., Cmentarze na Chełmie. Katolicki Stary, [w:] Encyklopedia Gdańska, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2012, s. 176.
Kościelak S., Jezuici w Gdańsku od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku, Gdańsk 2003.
Kowalski W., Cmentarze na terenie Śródmieścia. Nowe Ogrody, [w:] Encyklopedia Gdańska, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2012, s. 176.
Kowalski W., Dwie strony krat. Z historii gdańskiego więziennictwa, Gdańsk 2003.
Kowalski W., Cmentarze na terenie Śródmieścia. Nowe Ogrody, [w:] Encyklopedia Gdańska, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2012, s. 180–181.
Krüger A., Z dziejów cmentarza św. Katarzyny przy Wielkiej Alei w Gdańsku w XIX wieku, [w:] Nekropolie Pomorza, red. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2011, s. 299–308.
Krüger A., Historia cmentarzy przy Wielkiej Alei na podstawie ich planów i projektów przechowywanych w zbiorach Archiwum Państwowego w Gdańsku, „Rocznik Gdański”, LXXI–LXXII, 2011–2012, s. 71–88.
Krüger A., Pracownicy cmentarni oraz osoby i firmy związane z funkcjonowaniem cmentarzy w Gdańsku w II połowie XIX wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, LXII, 2014, 3, s. 463–472.
Krüger A., Pamięć o zmarłych i emocje z nią związane. Upamiętnianie zmarłych na przykładzie dziewiętnastowiecznych gdańskich nekrologów, [w:] Emocje w życiu mieszkańców miast na przestrzeni dziejów. Zbiór studiów, red. A. Buczyła, J. Możdżeń, A. Murtynowska, Toruń 2015, s. 43–54.
Krüger A., Początki cmentarza żołnierzy radzieckich w Gdańsku. Kwestie organizacyjne i propagandowe, „Argumenta Historica. Czasopismo naukowo-dydaktyczne”, 2015, 2, s. 79–93.
Krüger A., Pogrzeby w Gdańsku na przełomie XIX i XX wieku. Z dziejów kultury funeralnej w dziewiętnastowiecznym mieście, „Argumenta Historica. Czaspoismo naukowo-dydaktyczne”, 2015, 2, s. 94–104
Krüger A., Cmentarz Garnizonowy w Gdańsku. Miejsce pamięci ofiar komunizmu, Gdańsk 2016.
Labenz J., Założenia cmentarne w granicach administracyjnych miasta Gdańska. Studium historyczno-konserwatorskie, czyli historia rozwoju założeń cmentarnych na obszarze Gdańska z wyszczególnieniem chronologii, lokalizacji oraz przynależności wyznaniowej, Gdańsk 1999 [maszynopis w zbiorach Urzędu Miejskiego w Gdańsku].
Labenz J., Cmentarze, [w:] Encyklopedia Gdańska, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2012, s. 174–175.
Labenz J., Cmentarze na Oruni. Św. Jerzego, [w:] Encyklopedia Gdańska, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2012, s. 178.
Labenz J., Cmentarze na Oruni. Nowy Św. Jerzego, [w:] Encyklopedia Gdańska, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2012, s. 178.
Loew P. O., Gdańsk i jego przeszłość. Kultura historyczna miasta od końca XVIII wieku do dzisiaj, tłum. J. Mossakowski, Gdańsk 2012.
Omilanowska M., Kremacja w kulturze europejskiej doby nowoczesnej a gdańskie krematorium przy dawnej drodze Świętomichalskiej (ul. Traugutta) w Gdańsku, [w:] Nekropolie Pomorza, red. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2011, s. 309–324.
Pomorskie cmentarze. Wybór źródeł, red. L. Potykanowicz-Suda, Gdańsk 2010.
Potykanowicz-Suda L., Państwo a Kościół katolicki w województwie gdańskim w latach 1945–1970, Warszawa 2011.
Ptaszycka A., Przestrzenie zielone w miastach, Poznań 1950.
Rozmarynowska K., Cmentarz-ogród w urbanistyce XIX i XX wieku, [w:] Nekropolie Pomorza, red. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2011, s. 175–206.
Rozmarynowska K., Ogrody odchodzące...? Z dziejów gdańskiej zieleni publicznej 1708–1945, Gdańsk 2011.
Rozmarynowska K., Powrót natury do miast. Zieleń miejska w Gdańsku od końca XIX do połowy XX wieku, [w:] 100-lecie nowoczesnej urbanistyki w Gdańsku, red. M. Postawka, P. Lorens, Gdańsk 2009, s. 105–121.
Rozmarynowska K., Zwycięstwa aleja, [w:] Encyklopedia Gdańska, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2012, s. 1148–1149.
Schmidt F., Geschichte der Ev. Garnisonkirche (St. Elisabeth) zu Danzig, Gdańsk 1941.
Stryczyński M., Gdańsk w latach 1945–1948. Odbudowa organizmu miejskiego, Wrocław – Warszawa – Gdańsk – Kraków – Łódź 1981.
Szczepański J., Samól P., Wędrówki gdańskich cmentarzy. Przemiany miejsc pochówków w metropolii od średniowiecza do czasów współczesnych, [w:] Nekropolie Pomorza, red. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2011, s. 227–234.
Szczudłowski P., Losy poewangelickich obiektów sakralnych na terenie diecezji gdańskiej po 1945 roku, Lublin 2001.
Szczudłowski P., Luteranie na Pomorzu Gdańskim po 1945 r., „Rocznik Gdański”, t. LVI, 1996, s. 86–97.
Szczudłowski P., Kościół katolicki wobec poewangelickich świątyń w Gdańsku, „Nasza Przeszłość”, t. 84, 1995, s. 257–301.
Szulc M., Dawny cmentarz żydowski na Chełmie, [w:] Historie Gdańskich Dzielnic – Chełm, t. I, red. J. Dargacz, K. Kurkowska, P. Paluchowski, Gdańsk 2018, s. 252–267.
Wancław A., Problemy rewitalizacji zabytkowych cmentarzy na przykładzie Cmentarza Garnizonowego w Gdańsku. Szanse i zagrożenia, [w:] Nekropolie Pomorza red. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2011, s. 355–369.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 84
Liczba cytowań: 0
