Odkrycia archeologiczne w Gdańsku i ich recepcja w środowisku naukowym Prus XVII i XVIII wieku
DOI:
https://doi.org/10.12775/GNH.2022.01Słowa kluczowe
archeologia, odkrycia archeologiczne, Gdańsk, Christian Friedrich Reusch, Joachim PastoriusAbstrakt
Przedmiotem artykułu jest recepcja odkrycia archeologicznego z Gdańska z 1656 r. w środowisku naukowym XVII i XVIII w. W trakcie prac fortyfikacyjnych w czasie wojny polsko-szwedzkiej odkryto grób, w którym znajdowało się osiem urn. Pierwszym uczonym, który rozpowszechnił wiedzę o znalezisku, był gdański historyk Joachim Pastorius. W 1656 r. z tej okazji napisał wiersz, w którym w poetyckiej formie opisał gdańskie znalezisko. Przełomem dla rozwoju archeologii w Prusach była działalność Christiana Friedricha Reuscha, który w 1724 r. opublikował pracę De tumulis et urnis sepulcralibus in Prussia. Informacje na temat urn wykopanych w Gdańsku uzyskał od teologa i historyka Michaela Lilienthala. Dysponował on rysunkiem grobowca, a także pisemną relacją dotyczącą odkrycia.
Bibliografia
Źródła archiwalne:
Archiwum Państwowe w Gdańsku
APG, 300, R/Vv, nr 27, 72,
APG, 300, MP/4; 300, MP/622; 300, MP/635.
Polska Akademia Nauk Biblioteka Gdańska
PAN BG, Cat. Bibl. 11.
Źródła drukowane:
Bayer T.S., De numis Romanis in agro Prussico repertis commentarius, in quo tum numi ipsi illustrantur, tum alia ex Romana et Prussica antiquitate traduntur, Lipsiae 1722 (PAN BG, Nl 8, 8o, adl. 2).
Bayer T.S., De numo Rhodio in agro Sambiensi reperto dissertatio, in qua simul quaedam nuper de numis Romanis in agro repertis cogitate retractantur, Regiomonte 1723 (PAN BG, Nl 8, 8o, adl. 3).
Bernoulli J., Reisen durch Brandenburg, Pommern, Preußen, Curland, Rußland und Pohlen in den Jahren 1777 und 1778, Bd. 1: Reise nach Danzig und Beschreibung der Merkwürdigkeiten dieser Stadt, Leipzig 1779.
Bock F.S., Versuch einer wirthschaftlichen Naturgeschichte von dem Königreich Ost- und Westpreussen, Bd. 2, Dessau 1783.
Fischer Ch.G., Anderer Versuch vor die Historie des unterirdischen Preussens, Königsberg 1715.
[Hanow M.Ch.], Nachricht und Muhtmassung von einer Metallenen Fürstinnen-Säule, die über einem Beinkruge auf dem Danziger Hagelsberge gefunden worden, „Preußische Sammlung allerley bisher ungedruckten Urkunden, Nachrichten und Abhandlungen”, Bd. 2, 1748, Stück 1, s. 1–30.
Hartknoch Ch., Alt- und Neues Preussen oder Preussischer Historien zwey Theile, Franckfurt–Leipzig 1684.
Hartknoch Ch., Selectae dissertationes historicae de variis rebus Prussicis, [w:] Petri de Dusburg, Ordinis Teutonici Sacerdotis, Chronicon Prussiae, in quo Ordinis Teutonici Origo, nec non Res ab ejusdem Ordinis Magistris ab An. MCCXXVI. usque ad An. MCCCXXVI. in Prussia gestae exponuntur, cum incerti Auctoris continuatione usque ad Annum MCCCCXXXV., Jenae 1679, s. 1–456.
Mellen J. a, Historia urnae sepulcralis Sarmaticae, Ienae 1679 (PAN BG, Oa 1063, 8o, adl. 12).
Pastorius J., Sylvarum pars prima, Gedani 1656 (PAN BG, Cf 5799, 8o, adl. 2).
Reusch Ch.F., De tumulis et urnis sepulcralibus in Prussia, Regiomonti 1724.
Reusch Ch.F., Kurtze Anmerckungen über die in Preussen entdeckte Grab-Hügel und daraus gehobene Asch Töpffe, „Erleutertes Preußen”, t. 4, 1728, Stück 38, s. 79–143.
Reusch Ch.F., Nachricht von Preußischen Grab-Hügeln und Aschen-Töpfen, „Erleutertes Preußen”, t. 3, 1726, Stück 32, s. 539–582.
Rzączyński G., Auctuarium historiae naturalis curiosae Regni Poloniae Magni Ducatus Lithuaniae, annexarumque provinciarum, Gedani 1745.
Rzączyński G., Historia naturalis curiosa Regni Poloniae, Magni Ducatus Lituaniae, annexarumque provinciarum, in tractatus XX divisa, Sandomiriae 1721.
Schütz C., Historia rerum Prussicarum, Zerbst 1592.
Scriptores rerum Prussicarum. Die Geschichtsquellen der Preussichen Vorzeit bis zum Untergange der Ordensherrschaft, Bd. 4, hg. von T. Hirsch, M. Töppen, E. Strehlke, Leipzig 1870.
Stella E., De Borussiae antiquitatibus libri duo, Basileae [1518].
Treuer G., Kurtze Beschreibung der Heidnischen Todten-Töpffe, in welchen die Heiden ihrer verbrannten Todten überbliebene Gebein und Aschen aufgehoben, unter der Erden beygesetzet, und bey den jetzigen Zeiten in der Chur- und Marck Brandenburg Hauffen-weise ausgegraben werden, Nürnberg 1688 (PAN BG, Ma 3936, 8o, adl. 28).
Von einem im Dorfe Gischkau gefundenen Heydnischen Begräbnisse, „Danziger Erfahrungen”, 1744, Woche 45.
Opracowania:
Abramowicz A., Dzieje zainteresowań starożytniczych w Polsce, cz. 1: Od średniowiecza po czasy saskie i świt Oświecenia, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1983.
Abramowicz A., Urny i ceraunie, Łódź 1979 (Acta Archaeologica Lodziensia, nr 27).
Berendt G., Die Pommerellischen Gesichtsurnen, Königsberg 1872.
Bertling [A.], Pastorius, Joachim (von Hirtenberg), [w:] Allgemeine Deutsche Biographie, Bd. 25, Leipzig 1887, s. 219–220.
Bessler G., Vormoderne städtische Sammlungen: Erinnerung und Identifikation, [w:] Stadt zwischen Erinnerungsbewahrung und Gedächtnisverlust. 49. Arbeitstagung in Esslingen am Neckar, 19.–21. November 2010, hg. von J.J. Halbekann, E. Widder und S. von Heuseinger, Ostfildern 2015 (Stadt in der Geschichte. Veröffentlichungen des Südwestdeutschen Arbeitskreises für Stadtgeschichtsforschung, Bd. 39), s. 301–332.
Bieder T., Geschichte der Germanenforschung, T. 1: 1500–1806, Leipzig–Berlin 1921.
Boom H. van den, Die Pommerellische Gesichtsurnenkultur, „Acta Praehistorica et Archaeologica”, Bd. 11/12, 1980/1981, s. 219–304.
Bruski K., Chełm w późnym średniowieczu i u progu epoki nowożytnej (XIV–XVI w.), [w:] Chełm, red. J. Dargacz, K. Kurkowska, P. Paluchowski, Gdańsk 2018 (Historie Gdańskich Dzielnic, t. 1), s. 13–51.
Brzozowski S., Klein Jakub Teodor, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 12, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966–1967, s. 576–578.
Bukal G., Fortyfikacje Gdańska i ujścia Wisły 1454–1793. Studium z dziejów nowożytnej architektury militarnej, Sopot 2012.
Cieślak E., Próby Gdańska pozbycia się podmiejskich ośrodków konkurencyjnych w połowie XVII w., [w:] Studia gdańsko-pomorskie, red. E. Cieślak, Gdańsk 1964 (Gdańskie Towarzystwo Naukowe. Wydział I Nauk Społecznych i Humanistycznych. Seria monografii, nr 17), s. 83–151.
Cieślak E., Wojskowo-polityczne i gospodarcze znaczenie Gdańska w wojnie polsko-szwedzkiej 1655–1660, [w:] Wojna polsko-szwedzka 1655–1660, red. J.Wimmer, Warszawa 1973, s. 358–381.
Ciołek R., Początki zainteresowań znaleziskami monet antycznych w Prusach Królewskich i Książęcych, „Notae Numismaticae”, t.6, 2011, s. 123–140.
Ciołek R., „Von einigen in Preussen gefundenen römischen Münzen” Ludwiga von Baczko z „Das preussische Tempe” (Königsberg 1780). „Cudowne” odnalezienie dzieła dawno spisanego na straty, „Wiadomości Numizmatyczne”, R. 63, 2019, z. 207, s. 13–33.
Dahlgren S., Karl X Gustav, [w:] Svenskt biografiskt lexikon, https://sok.riksarkivet.se/sbl/ artikel/12355 (dostęp: 10 lipca 2022).
Damus R., Der erste nordische Krieg bis zur Schlacht bei Warschau, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins”, H. 12, 1884, s. 1–110.
Drygas A., Klein Jakub Teodor, [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, red. S. Gierszewski, t. 2, red. Z. Nowak, Gdańsk 1994, s. 396–399.
Dubowoj S.M., Dottlieb Siegrfied Bayer (1694–1738). From Königsberg to the Imperial Academy of Sciences in St. Petersburg, „Canadian Slavonic Papers”, vol. 27, 1985, No. 2, s. 123–139.
Förstemann E., Das nördliche Pommerellen und seine Alterthümer. 2. Kreis Danzig (Erste Abtheilung), „Neue Preußische Provinzial-Blätter”, Bd. 11, 1851, s. 257–277.
Förstemann E., Das nördliche Pommerellen und seine Alterthümer. 3. Kreis Danzig (Zweite Abtheilung), „Neue Preußische Provinzial-Blätter”, Bd. 12, 1851, s. 401–415.
Forstreuter K., Stella (Stuller) Erasmus, [w:] Altpreußische Biographie, Bd. 2, hg. von Ch. Krollmann, Marburg/Lahn 1969, s. 697.
Fortyfikacje. Proces budowy do 1793, [w:] Encyklopedia Gdańska, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2012, s. 292–298.
Frydrychowicz R., Sztumska Wieś, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 12, red. B. Chlebowski, Warszawa 1892.
Fück J.W., Bayer, Gottlieb (Theophil) Siegfried, [w:] Neue Deutsche Biographie, Bd. 1, Berlin 1953, s. 678.
Gause F., Reusch, Christian Friedrich, [w:] Altpreußische Biographie, Bd. 2, hg. von Ch.Krollmann, Marburg/Lahn 1969, s. 550–551.
Gerstenberg [K.], Karl X. Gustav, [w:] Allgemeine Deutsche Biographie, Bd. 15, Leipzig 1882, s. 360–364.
Giesebrecht L., Die Danziger Runenurne, „Baltische Studien”, Jg. 12, 1846, H. 1, s. 1–27.
Glasenapp H. von, Bayer, Gottlieb Siegfried, [w:] Altpreußische Biographie, Bd. 1, hg. Von Ch. Krollmann, Königsberg (Pr) 1941, s. 35.
Gliński M., Brama Nowych Ogrodów, [w:] Encyklopedia Gdańska, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2012, s. 118.
Grzebień L., Rzączyński Gabriel h. Ślepowron, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 33, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991–1992, s. 613–615.
Grzybkowska T., Mosingiewicz A., Die Wissenschaftliche Information, [w:] Danziger Kunst vom 15. bis 18. Jahrhundert, red. T. Grzybkowska, Gdańsk 1997, s. 237–250.
Gummel H., Forschungsgeschichte in Deutschland, Berlin 1938 (Die Urgeschichtsforschung und ihre historische Entwicklung in den Kulturstaaten der Erde, Bd. 1).
Gummel H., Justus Moser und die deutsche Vorzeit. Mit einem forschungsgeschichtlichen Einführung, „Germannen-Erbe”, Bd. 3, 1938, s. 120–122.
Gumowski M., Ruch numizmatyczny w Gdańsku w XVIII w., „Sprawozdania Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 1954, nr 8, s. 66–67.
Hoburg K., Geschichte der Festungswerke Danzigs, Danzig 1852.
Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI do połowy XIX wieku, red. K. Lepszy, Wrocław 1953.
Januszajtis A., Nowe Ogrody, [w:] Encyklopedia Gdańska, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2012, s. 694–696.
Januszajtis A., Daniluk J., Gliński M., Śliwiński B., Grodzisko, [w:] Encyklopedia Gdańska, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2012, s. 359–360.
Keyser E., Die Baugeschichte der Stadt Danzig, hg. von E. Bahr, Köln–Wien 1972 (Ostmitteleuropa in Vergangenheit und Gegenwart, Bd. 14).
Kiersnowscy T. i R., Wczesnośredniowieczne skarby srebrne z Pomorza. Materiały, Warszawa–Wrocław [1959] (Polskie badania archeologiczne, t. 4: Polskie skarby wczesnośredniowieczne. Inwentarze, t. 2).
Köhler G., Geschichte der Festungen Danzig und Weichselmünde bis zum Jahre 1814 in Verbindung mit der Kriegsgeschichte der freien Stadt Danzig, Th. 1: Bis zum Jahre 1734, Breslau 1893.
Kolekcja kanop pomorskich w dawnych zbiorach gdańskich. Katalog, oprac. M. Kwapiński, Warszawa 1995.
Kolendo J., Praca Georga Wende z roku 1699 o monetach rzymskich bitych z okazji zwycięstw nad Sarmatami, „Notae Numismaticae”, t. 3/4, 1999, s. 251–261.
Kolendo J., Wykopaliska w bibliotece, „Z Otchłani Wieków”, R. 40, 1974, nr 4, s. 293–297.
Kostrzewski J., Dzieje polskich badań prehistorycznych, Poznań 1949 (Biblioteka Prehistoryczna, t. 8).
Kubicki R., Theodor Hirsch (1806–1881), historyk i archiwista miasta Gdańska, [w:] Wokół Wielkiej Synagogi w Gdańsku. Z dziejów lokalnej społeczności żydowskiej, red. E. Barylewska-Szymańska, Gdańsk 2019, s. 211–231.
Kubik K., Joachim Pastorius. Gdański pedagog XVII wieku, Gdańsk 1970 (Gdańskie Towarzystwo Naukowe. Wydział I Nauk Społecznych i Humanistycznych. Seria monografii, nr 36).
Kühn H., Geschichte der Vorgeschichtsforschung, Berlin–New York 1976.
Kwapiński M., Korpus kanop pomorskich, cz. 1: Pomorze, Gdańsk 1999.
Kwapiński M., Świadomość mityczna wobec śmierci. Kanopy pomorskie, Gdańsk 2020.
Lehnerdt [J.M.], Lilienthal, Michael, [w:] Altpreußische Biographie, Bd. 1, hg. von Ch. Krollmann, Königsberg (Pr) 1941, s. 398.
Lissauer A., Die Prähistorischen Denkmäler der Provinz Westpreussen und der angrenzenden Gebiete, Leipzig 1887.
Lissauer [A.], Schück R., Führer durch die anthropologische Sammlung der naturforschenden Gesellschaft in Danzig, „Schriften der Naturforschenden Gesellschaft in Danzig”, Neue Folge, Bd. 4, 1878, H. 3, s. 143–200.
Lohmeyer K., Schütz, Kaspar, [w:] Allgemeine Deutsche Biographie, Bd. 33, Leipzig 1891, s. 132–133.
Mannhardt W., Mittheilungen über die Pommerellischen Gesichtsurnen, „Zeitschrift für Ethnologie”, Bd. 2, 1870, s. 244–254.
Mokrzecki L., Pastorius ab Hirtenberg (Hirten, Hirtenius, Hirthenius) Joachim, [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, red. S. Gierszewski, t. 3, red. Z. Nowak, Gdańsk 1997, s. 390–392.
Mokrzecki L., Pastorius ab Hirtenberg (Hirten, Hirtenius, Hirthenius) Joachim h. własnego, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 25/2, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1980, s. 261–265.
Mokrzecki L., Refleksje o historiografii gdańskiej XVII wieku, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, seria E, 1977, z. 6, s. 91–110.
Müller R., Gesichtsurnenkultur, [w:] Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, Bd. 11: Gemeinde – Geto-dakische Kultur und Kunst, Aufl. 2, hg. von H. Beck, H. Steuer, D. Timpe, Berlin–New York 1998, s. 543–547.
Nowakowski W., Dzieje zainteresowań archeologicznych w Prusach przed 1945 rokiem, [w:] Antiquitates Prussiae. Studia z archeologii dawnych ziem pruskich, red. J. Kolendo, W. Nowakowski, Warszawa 2000, s. 9–22.
Nowaliński K., Gdańskie kolekcje numizmatyczne dawniej i dziś, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”, Seria Numizmatyczna i Konserwatorska, 1987, nr 7, s. 97–105.
Oracki T., Słownik biograficzny Warmii, Prus Książęcych i Ziemi Malborskiej od połowy XV do końca XVIII wieku, t. 2, Olsztyn 1988 (Biblioteka Olsztyńska, nr 15).
Paluchowski P., Przyczynek do postrzegania antyku w Gdańsku w II połowie XVIII wieku. Obraz świata łacińskiego w czasopiśmie „Danziger Erfahrungen”, [w:] W gdańskim Ogrodzie Muz. Gimnazjum Akademickie w Gdańsku wobec kultury starożytnych Greków i Rzymian. Idee, teksty, artefakty, red. M. Otto, J. Pokrzywiński, Pelplin 2016, s. 103–110.
Reichle I., Kunst-Bild-Wissenschaft. Überlegungen zu einer visuellen Epistemologie der Kunstgeschichte, [w:] Verwandte Bilder. Die Fragen der Bildwissenschaft, hg. von I. Reichle, S. Siegel, A. Spelten, Berlin 2007 (Reihe Kaleidogramme, Bd. 19), s. 169–189.
S[chybergson] M.G., Wittenberg, Arvid, [w:] Nordisk familjebok. Konversationslexikon och realencyklopedi, red. T. Westrin, Bd. 32, Stockholm 1921, s. 884–885.
Sasse B., Der Weg zu einer archäologischen Wissenschaft, Bd. 1: Die Archäologien von der Antike bis 1630, Berlin–Boston 2017 (Ergänzungsbände zum Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, Bd. 69.1).
Schwarz F., Die Danziger Stadtbibliothek und die heimische Geschichtsforschung, „Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins”, Jg. 27, 1928, Nr. 3, s. 33–47.
Sławoszewska M., Gdańska „Bibliotheca Archivi”, „Archeion”, t. 40, 1964, s. 131–151.
Szczepański S., O „górkach, murowanych w glinie, zwanych kapernami, gdzie jeszcze znajdujemy popioły i kości w garnkach i co zmarłym dawali”. Cmentarzyska w krajobrazie średniowiecznych i nowożytnych Prus, [w:] Fines testis temporum. Studia ofiarowane Profesor Elżbiecie Kowalczyk-Heyman w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, red. M. Dzik, G. Śnieżko, M. Starski, Rzeszów 2017, s. 175–188.
Szczuczko W., Schütz (Schuetz) Kaspar, [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Suplement 2, red. Z. Nowak, Gdańsk 2002, s. 245–246.
Szeliga J., Hanneberger (Hennenberger) Kasper, [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, red. S. Gierszewski, t. 2, red. Z. Nowak, Gdańsk 1994, s. 181–182.
Śliwiński B., O rzece „Gdani” i początkach Gdańska. Uwagi historyka do ustaleń językoznawców, „Acta Cassubiana”, t. 8, 2006, s. 11–23.
Śliwiński B., Początki Gdańska. Dzieje ziem nad zachodnim brzegiem Zatoki Gdańskiej w I połowie X wieku, Gdańsk 2009 (Źródła i Monografie Muzeum Historycznego Miasta Gdańska, t. 1).
Śliwiński B., Januszajtis A., Biskupia Górka, [w:] Encyklopedia Gdańska, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2012, s. 89–91.
Thielen P.H., Schütz, Caspar, [w:] Altpreußische Biographie, Bd. 2, hg. von Ch. Krollmann, fortges. von K. Forstreuter, F. Gause, Marburg/Lahn 1967, s. 642.
Ueber die heidnischen Gräbern mit ihren Alterthümern. Eine Zusammenstellung verschiedener Forschungen, „Neue Preußische Provinzial-Blätter”, Bd. 6, 1848, s. 321–366.
Wegele F.X. von, Stella Erasmus, [w:] Allgemeine Deutsche Biographie, Bd. 36, Leipzig 1893, s. 30–31.
Wisner H., Dyplomacja polska w latach 1572–1648, [w:] Historia dyplomacji polskiej, t. 2: 1572–1795, red. Z. Wójcik, Warszawa 1982, s. 5–161.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 60
Liczba cytowań: 0
