The role of the Georgian Apostolic Autocephalous Orthodox Church in conflicts in the South Caucasus
DOI:
https://doi.org/10.12775/SDR.2016.EN2.05Słowa kluczowe
Georgia, Apostolic Autocephalous Orthodox Church, Catholicos (Patriarch), religious conflicts, ethno-religious conflicts, social conflicts, minorities, religious minorities, sexual minorities, Church-State relationsAbstrakt
The role of the Georgian Apostolic Autocephalous Orthodox Church in conflicts in the South Caucasus
The dissertation focuses on mutual ties and relations between the Church and the authorities and politics in Georgia. The national identity of Georgians is strongly connected with Christianity and separate ecclesiastical structures. A long tradition of autocephaly and differences resulting from autonomous development created a specific feeling of attachment to the Church, which Georgians expressed in the opposition to subordinate their Church to Russian Orthodox Church, the Russian Empire, and the Soviet power. The position of Georgian Autocephalous Orthodox Church in the country’s life after the fall of the communism was shaped by the political situation of that period. The role of the national church was strongly emphasised and freedom regaining Georgians combined national slogans with their religious orientation. For a long time, the Georgian Church was the only one allowed to function in Georgia. The authorities, in need of the Church’s support, decided to give it an exceptional role in the state (Art. 9 of 1995 Constitution and the “Constitution Agreement” executed and ratified in October 2002 by the parliament and the Holy Synod). These and other provisions included in the legal acts resulted in a tremendous preference of the Georgian Church which leads to the spreading of religious extremism in the country, initially tolerated by the authorities. However, with the demands to introduce political reforms aimed at bringing Georgia closer to the model of Western countries and the country’s aspiration to join the European Union, the authorities were compelled to take steps and decisions which were contrary to the standpoint and activity of the Georgian Church. This, however, for long time enjoying incredible social trust, managed to maintain its position, among the others due to the ability to skilfully balance between the expectations and needs of the authorities and the accomplishment of its own goals. The Georgian Church is considered one of the most important actors in the Georgian public life and its influence on politics is considerable. It plays a significant role both in exacerbating ethnic, religious, and social conflicts in Georgia which translates into the relations of the country with its neighbours and the mitigation of emerging problems (after the Georgian-Ossetian-Russian war, the Georgian Church is the sole representative of the State in relations with the Russian Federation.
Роль Грузинской Апостольской Автокефальной Православной Церкви в конфликтах на Южном Кавказе
Задачей статьи является приблизить вопросы, связанные с присутствием християнства на территории Грузии и показать насколько большую роль играет Грузинская Апостольская Автокефальная Православная Церковь в истории грузинского народа. Национальная идентичность грузин сильно связана с християнством и отдельными церковными структурами, что существенно влияет на отношения с негрузинскими общинами (на Южном Кавказе – Грузия – страна с самым большим процентом этнических меньшинств), много поколений живущими в Грузии и владеющими местным языком, но к которым относятся как к «чужим» из-за «негрузинской» конфессии Новые власти (после обретения Грузией независимости в 1991 г.) обеспечили исключительную роль в государстве Грузинской Апостольской Автокефальной Православной Церкви посредством соответствующего законодательства. Это способствовало обострению отношений с национальными и конфессиональными меньшинствами, а также, в большой степени, усилению социальной напряженности и отразилось также на отношениях Грузии с ближайшими соседями. Именно эти аспекты автор подробно рассматривает в представленном тексте и показывает, как в результате специфических отношений, которые образовались в Грузии между церковью и государством, религия была подвержена инструментализации и использована для достижения текущих политических целей. В заключение статьи утверждается, что религия в Грузии вдохновляет националистические субъекты и поддерживает национализм.
Bibliografia
Sources
Porozumienie Konstytucyjne między Państwem Gruzińskim i Gruzińskim Apostolskim Autokefalicznym Kościołem Prawosławnym z 14 X 2002, in: Badania wschodnie. Polityka wewnętrzna i międzynarodowa, ed. W. Baluk, Z.J. Winnicki, Wrocław, 2008.
The Constitution of the Republic of Georgia, Parliament of Georgia, http:// www.parliament. ge/files/68_1944_951190_CONSTIT_27_12.06.pdf
Literature
Baramidze R., “Islam in Adjara – Comparative Analysis of Two Communities in Adjara”, in: Changing identities: Armenia, Azerbaijan, Georgia. Collection of Selected Works, ed. V. Voronkov, Tbilisi, 2011.
Chmielowski T.T., “Kościół Prawosławny w Gruzji w latach zaboru rosyjskiego i władzy sowieckiej (XIX–XX w.)”, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, 1998, no. 70.
Corm G., Religia i polityka w XXI wieku, transl. E. Cylwik, Warszawa, 2007.
Curanović A., “Kontrolowana ‘zemsta Boga’: znaki szczególne poradzieckiego systemu wyznaniowego”, in: Religia i polityka na obszarze Europy Wschodniej, Kaukazu i Azji Centralnej, ed. T. Stępniewski, Lublin–Warszawa, 2013.
Curanović A., “Religie, Kościoły i konflikty międzywyznaniowe w regionie Kaukazu”, in: Armenia, Azerbejdżan, Gruzja. Przeszłość i teraźniejszość, ed. M. Korzeniowski, D. Tarasiuk, K. Latawiec, Lublin, 2013.
Curanović A., “Rosyjsko-kaukaskie sąsiedztwo w kontekście stosunków międzywyznaniowych”, in: Kaukaz w stosunkach międzynarodowych. Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość, ed. P. Olszewski, K. Borkowski, Piotrków Trybunalski, 2008.
Chedia B., “The Georgian Orthodox Church in Current Georgian policy”, Central Asia and the Caucasus, 4–5 (58–59) (2009).
Domagała M., Percepcja konfliktu kaukaskiego w polskich mediach w 2008 r., Warszawa, 2014.
Dundua S., “Religious Factors in Georgian Politics (the 2008 General Elections)”, Central Asia and the Caucasus, 1 (2010).
Fox J., Sandler S., Bringing Religion into International Relations, New York, 2004. Furier A., Droga Gruzji do niepodległości, Poznań, 2009.
Furier A., “Znaczenie relacji między Kościołem a władzami państwowymi dla kształtowania się państwa i narodu gruzińskiego”, in: Etniczność a religia, ed. A. Posern-Zieliński, Poznań, 2003.
Girard R., Sacrum i przemoc, transl. M. and J. Pleciński, Poznań, 1993.
Gruzja między Wschodem a Zachodem, ed. K. Masiuk et al., Kraków–Warszawa, 2012.
Hewitt G., Discordant Neighbours: A Reassessment of the Georgian-Abkhazian and Georgian-South Ossetian Conflicts, Leiden, 2013.
Kakachia K., “Is Georgia’s Orthodox Church an Obstacle to European Values?”, PONARS Eurasia Policy Memo, no. 322, June 2014, http://www.ponarseurasia.com/sites/default/files/ policy-memos-pdf/Pepm_332_Kakachia%20_June%202014.pdf (access: 20 May 2015).
Komoszyńska I., “Niektóre aspekty współczesnych antagonizmów gruzińsko-ormiańskich”, in: Dylematy kaukaskie. Problemy narodowościowe i migracyjne, ed. M. Ząbek, Warszawa, 2010.
Kończak L., “Religia i konflikty religijne w niepodległej Gruzji”, in: Konflikty na obszarze byłego ZSRR, ed. P. Adamczewski, Poznań, 2009.
Król-Mazur R., “Polityczne aspekty działalności Prawosławnego Autokefalicznego Apostolskiego Kościoła Gruzińskiego po 1991 r.”, in: Na wschód od linii Curzona. Księga Jubileuszowa dedykowana profesorowi Mieczysławowi Smoleniowi, ed. R. Król-Mazur, M. Lubina, Kraków, 2014.
Kuca G., Grzybowski M., System konstytucyjny Gruzji, Warszawa, 2012.
Laboa J.M., “Monastycyzm gruziński”, in: Mnisi Wschodu i Zachodu. Historia monastycyzmu chrześcijańskiego, ed. J.M. Laboa, Warszawa, 2009.
Legucka A., Geopolityczne uwarunkowania i konsekwencje konfliktów zbrojnych na obszarze poradzieckim, Warszawa, 2013.
Leszczenko L., Instytucja ombudsmana w państwach poradzieckich. Geneza – status prawny – rozwój, Warszawa, 2011.
Marczewska-Rytko M., Religia i polityka w globalizującym się świecie, Lublin, 2010.
Mariański J., “Globalizacja i Kościoły – sprzymierzeńcy czy konkurenci”, in: Religia i religijność w warunkach globalizacji, ed. M. Libiszowska-Żółtkowska, Kraków, 2007.
Marjanli M., Armenians. Russia. The Caucasus, Dubai, 2011.
Marsagiszwili M., “Działalność Departamentu Policji Patrolowej Gruzji. Prawa Człowieka”, in: Polsko-gruzińska wymiana doświadczeń w zakresie podejmowania czynności służbowych przez funkcjonariuszy policji w aspekcie praw i wolności człowieka, ed. I. Nowicka, T. Mosio, Szczytno, 2008.
Materski W., Gruzja, Warszawa, 2010.
Matiunin S., “Konflikty religijne na terenie byłego ZSRR”, in: Religie i kościoły w społeczeństwach postkomunistycznych, ed. I. Borowik, A. Szyjewski, Kraków, 1993.
McGuire M.B., Religia w kontekście społecznym, transl. S. Burdziej, Kraków, 2012.
Modebadze V., “Historical Background of Meskhetian Turks’ Problem and Major Obstacles to the Repatriation Process”, IBSU Scientific Journal, 3(1) (2009).
Nieczuja-Ostrowski P., “Religia w polityce w państwach Kaukazu Południowego”, in: Religia i polityka na obszarze Europy Wschodniej, Kaukazu i Azji Centralnej, ed. T. Stępniewski, Lublin–Warszawa, 2013.
Parzymies D., Życie codzienne w Tbilisi 1999–2003, Warszawa, 2004.
Pataraia T., “Rozwój polityki migracyjnej w Gruzji”, in: Polityka migracyjna Gruzji: wnioski z polskich doświadczeń, ed. P. Kaźmierkiewicz, T. Pataraia, Warszawa, 2011.
Peradze G., Kościół Gruziński pod bolszewizmem”, in: id., Dzieła zebrane, vol. 2, ed. H. Paprocki, Warszawa, 2011.
Peradze G., “Problemy historii początków Kościoła Gruzińskiego”, in: id., Dzieła zebrane, vol. 2, ed. H. Paprocki, Warszawa, 2011.
Prześlakiewicz P., “Pamięć polskości w południowej Gruzji”, in: Etnos przebudzony, ed. L. Mróz, Warszawa, 2004.
Rtskhiladze G., “Religion and Conflict Potential in Georgia”, Central Asia and the Caucasus, 3 (39) (2005).
Sabanadze N., Globalization and Nationalism: the Cases of Georgia and the Basque Country, Budapest–New York, 2010, http://books.openedition.org/ceup/573 (access: 1 July 2015).
Suny R.G., The Making of Georgian Nation, Bloomington, 1994.
Szabaciuk A., “Między konfliktem a pokojem. Polityka etniczna i wyznaniowa Gruzji w latach 1991–2012”, Wschodnioznawstwo, 2012.
Szyszlak T.J., “Próby teoretycznego ujęcia postradzieckich konfliktów religijnych”, in: Religia i polityka na obszarze Europy Wschodniej, Kaukazu i Azji Centralnej, ed. T. Stępniewski, Lublin–Warszawa, 2013.
Szyszlak T.J., “Stosunki państwa z Apostolskim Autokefalicznym Kościołem Prawosławnym we współczesnej Gruzji”, in: Badania wschodnie. Polityka wewnętrzna i międzynarodowa, ed. W. Baluk, Z.J. Winnicki, Wrocław, 2008.
Szyszlak T.J., “Wolność religijna w konstytucjach i ustawach wyznaniowych państw postradzieckich”, Studia z Prawa Wyznaniowego, 10 (2007).
The Political Landscape of Georgia. Political Parties: Achievements, Challenges and Prospects, eds. G. Nodia, Á. Pinto Scholtbach, Delft, 2006.
Trier T., Tarkhan-Mouravi G., Kilimnik F., Meskhetian: Homeward Bound…, Tbilisi, 2011.
Wojtasiewicz W., “Polityka zagraniczna Republiki Gruzji pod rządami premiera Bidziny Iwaniszwilego – kontynuacja czy zmiana?”, in: Prawo i polityka na wschód od Europy, ed. J. Marszałek-Kawa, P. Wawrzyński, Toruń, 2014.
Zadura D., “Chrześcijaństwo i Kościół narodowy w historii Gruzji – od źródeł do okresu sowieckiego”, Pro Georgia. Journal of Kartvelological Studies, 19 (2009).
Zadura D., “Naród w tygrysiej skórze. Tożsamość narodowa Gruzinów w dobie ‘rewolucji róż’”, in: Dylematy kaukaskie. Problemy narodowościowe i migracyjne, ed. M. Ząbek, Warszawa, 2010.
Zajączkowski W., Rosja i narody. Ósmy kontynent – szkic z dziejów Eurazji, Warszawa, 2009.
Zasztow K., “Georgia Dream’s Foreign Policie: An Attempt to Change the Paradigm?”, The Polish Institute of International Affairs Policy Paper, 3(51) (2013).
Zenderowski R., Religia a tożsamość narodowa i nacjonalizm w Europie Środkowo-Wschodniej. Między etnicyzacją religii a sakralizacją etnosu (narodu), Wrocław, 2011.
Гаджиев К.С., Кавказcкий узел в геополитических приоритетах Pоссии, Москва, 2010.
Рамишвили B., “Армяно-Грузинский спор: Джавахети или Джавахк?”, Кавказ & Глобализация. Журнал социально-политических и экономических исследований, 5 (2007), http://www.ca-c.org/c-g/2007/journal_rus/c-g-4/02.shtml (access: 1 July 2015).
Силантьев P., “Религиозный фактор во внешнеполитических конфликтах на Кавказе”, in: Религия и конфликт, ред. А. Малашенко, С. Филатов, Москва, 2007.
Токарев A., Влияние государственности на эволюцию политических режимов Грузии и Украины в 1991–2014 годах, Москва, 2015.
Analyses and reports
Cerkiew protestuje przeciwko nowemu prawu, http://www.kaukaz.info/cerkiew-protestuje-przeciwko-nowemu-prawu.html (access: 29 June 2014).
Chanadiri A., Gruzini. Zagubieni Europejczycy, 14 December 2013, http://zw.lt/opinie/gruz- ini-zagubieni-europejczyzy/ (access: 9 July 2015).
Ćwiek-Karpowicz J., “Cerkiew prawosławna w polityce zagranicznej Rosji”, Biuletyn PISM, 9 August 2010, no. 110 (718), p. 2281, http://www.pism.pl/zalaczniki/Biuletyn_718_3.pdf. (access: 20 July 2015).
Do Rosji przybywa Katolikos-Patriarcha Gruzji Eliasz II, 20 January 2013, http://polish.ruvr. ru/2013_01_21/Do_Rosji_przybywa_Katolikos_Patriarcha_Gruzji_Eliasz_II (access: 22 July 2015).
Dyskryminacja ateistów w Gruzji. Wpływy Cerkwi w interesie Rosji, 21 July 2015, http://onet. tv/i/dowiedzsie/dyskryminacja-ateistow-w-gruzji-wplywy-cerkwi-w-interesie-rosji/3zdzlh (access: 22 July 2015).
Dzieduszycka-Manikowska A., “Dramat kościoła na Kaukazie”, PCh24.pl, 4 August 2013, http:// www.pch24.pl/Mobile/Informacje/informacja/id/16759 (access: 12 August 2015).
Eliasz II Patriarcha Gruzji, http://edu.gazeta.pl/edu/h/Eliasz+II+%28patriarch+Gruzja%29#D- zia.C5.82alno.C5.9B.C4.87_w_Gruzji (access: 22 June 2015).
Falkowski M., Gruzja: kryzys polityczny i rosyjskie zagrożenie, Analizy Ośrodka Studiów Wschodnich, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2014-11-19/gruzja-kryzys-pol- ityczny-i-rosyjskie-zagrozenie (access: 10 June 2015).
Georgia 2013. International Religious Freedom Report, Department of State, USA, 28 July 2014, www.state.gov/documents/organization/222429.pdf (access: 15 July 2015).
“Gruzin nie może być katolikiem”, Niedziela, 11 June 2008, www.niedziela.pl/wiad. php?p=200806&idw=149.
Gruzińska Cerkiew krytykuje nowe przepisy, http://wiadomosci.wp.pl/kat,1356,title,Gruzins- ka-Cerkiew-krytykuje-nowe-przepisy,wid,13573623,wiadomosc.html?ticaid=112548 (access: 20 July 2015).
“Gruzja: władze zamierzają finansować Kościół katolicki”, Niedziela, 27 January 2014, http:// www.niedziela.pl/artykul/7723/Gruzja-wladze-zamierzaja-finansowac (access: 22 June 2015).
Human Rights World Report 2014: Georgia, http://www.hrw.org/world-report/2014/country-chapters/georgia.
Matusiak M., “Wzrost nastrojów konserwatywno-nacjonalistycznych?”, Ośrodek Studiów Wschodnich, 4 September 2013: http://www.osw.waw.pl/publikacje/analizy/2013_09_04/gruzja-wzrost-nastrojow-konserwatywno-nacjonalistycznych (access: 4 June 2015).
Moscow Patriarchate shall not encourage the separation of the Abkhaz Diocese from Georgian Church, 16 September 2009, http://www.interfax-religion.com/?act=news&div=6445 (access: 22 June 2015).
Ormianie w Gruzji, http://www.fundacjaormiańska.pl/ormianie-w-gruzji/ (access: 20 July 2015). Patriarch Ilia II asking Turkish authorities to resume services at Georgian churches, Tbilisi, 13 September 2014, http://www.pravoslavie.ru/english/73691.htm (access: 20 June 2015).
Public Attitudes in Georgia: Results of an April 2014 Survey, http://www.ndi.org/files/Georgia-April14-Survey-Political-English.pdf (access: 20 June 2015).
Rada Europy o problemach mniejszości etnicznych i religijnych w Gruzji, Ośrodek Studiów Wschodnich, 12 October 2009, http://www.osw.waw.pl/pl//publikacje/tydzień-na-wscho- dzie/2009-10-12/rada-europy-o-problemach-mniejszosci-etnicznych-i-religijnych-w-Gruzji (access: 13.04.2015).
Szef watykańskiej dyplomacji oburzony postawą Gruzji, Katolicka Agencja Informacyjna (KAI), 21 September 2003, http://ekai.pl/wydarzenia/x5651/szef-watykanskiej-dyplomacji-oburzony-postawa-gruzji (access: 25 June 2015).
Tauber M., Geopolityka, sytuacja wewnętrzna w Gruzji, a stanowisko Gruzińskiej Cerkwi Prawosławnej, 22 April 2013, www.forum-ekonomiczne.pl/article/geopolityka-sytuacja-wewnętrzna-w-gruzji-a-stanowisko-gruzinskiej-cerkwi-prawoslawnej/# (access: 12 January 2015).
The Georgian Authorities should not water down the country’s first anti-discrimination bill, Amnesty International Public Statement, 24 April 2014, https://www.amnesty.org/en/doc- uments/eur56/001/2014/en/ (access: 20 May 2015).
Rosyjsko-gruziński konflikt prawosławny, Radio Watykańskie, 27 September 2010, http://www. deon.pl/religia/kosciol-i-swiat/z-zycia-kosciola/art,3191,rosyjsko-gruzinski-konflikt-prawoslawny.html (access: 16 May 2015).
Wojtasiewicz W., “Wojna religijna” i afera szpiegowska w Gruzji”, Nowa Europa Wschodnia (NEW), 18 July 2011, www.new.org.pl/2011-07-18,wojna_religijna_i_afera_szpiegowska_w_gruzji.html (access: 20 July 2014).
Wojtasiewicz W., “Wybory za pasem”, Nowa Europa Wschodnia (NEW), 4 April 2013, www. new.org.pl/2013-04-04,wybory_za_pasem.html (access: 5 June 2015).
Zadura D., Liberalna demokracja i prawosławny dżihad w Gruzji, 21 September 2010, www. psz.pltekst-33917/Liberalna-demokracja-i-prawoslawny-dzihad-w-Gruzji (access: 20 June 2015).
Zadura D., Ormiańskie świątynie w Tbilisi, http:// www.kaukaz.net/cgi-bin/blosxom.cgi/polish/ gruzja/gruzja_ormianskie_koscioly (access: 14 June 2015).
Abramian G., Армения: Имущественные споры способствуют эскалации напряженности между церквями Армении и Грузии, 11 August 2011, Eurasianet.org, http://russian.eur- asianet.org/node/58814 (access: 20 June 2015).
“В населенном армянами Самцхе-Джавахети поднят вопрос об автономии в составе Грузии”, REGNUM, Информационное агентство, 22 August 2008, http://www.regnum. ru/news/1043811.html#ixzz29rSJzn8C (access: 27 August 2015).
“Государство и Церковь в Грузии будут вместе сохранять культурное наследие”, Образованне и Православие, 20 July 2014, http://www.orthedu.ru/hppc/news-hppc/10797- gosudarstvo-i-cerkov-v-gruzii-budut-vmeste-sohranyat.html (access: 20 May 2015).
Грузия ведет переговоры с Азербaйджаном о передаче монастыря Удабно входяего в комплекс Давид Гареджи, Православие.Ru, 15 May 2012, http://www.pravoslavie.ru/ news/53516.htm (access: 16 June 2015).
Грузия вошла в десятку самых религиозных стран, Православие.Ru, 14 April 2015, http:// www.pravoslavie.ru/news/78649.htm (access: 15 May 2015).
Грузия профинансируeт Грузинскую Православную Церковь в размере 25 миллионов лари, Православие.Ru, 8 October 2013, http://www.pravoslavie.ru/news/64750.htm (access: 16 May 2015).
Двали Г., “Грузия отделилась от церкви”, Коммерсанть, 7 July 2011.
Илия II попросил Иран не наказывать грузин, возвращающихся в Христианство, 21 August 2013, Образование и Православие, http://www.orthedu.ru/news/7731-iliya-ii-popros- il-iran-ne-nakazyvat-gruzin-vozvrashhayushhixsya-v-xristianstvo.html (access: 25 June 2015).
Комплекс Давид Гареджи является клтурным памятником Грузии – Грузинский МИД, Православие.Ru, 16 May 2012, http://www.pravoslavie.ru/news/53559.htm (access: 16 June 2015).
Koрсо M., Грузия: Православная церковь может превратиться в очаг нетерпимости?, 26 June 2013, Eurasianet.org, https://russian.eurasianet.org/node/60169 (access: 20 June 2015).
Koрсо M., Грузия: Растёт дискриминация в отношении мусульман?, 7 September 2013, Eurasianet.org, http://russian.eurasianet.org/node/60279 (access: 20 June 2015).
Мальцев B., Илия II: “Не унижайте Церковь!” Масштабные протесты православных верующих заставили власти Грузии свернуть с европейского пути, http://www.religare.ru/2_87652.html (access: 26 June 2015).
Московский Патриархат принимает делегацию Грузинской Православной Церкви, 13 February 2014, Образование и Православие, http://www.orthedu.ru/news/9388-14.html (access: 25 June 2015).
Обнародовано постановление Священного Синода Грузинской Православной Церкви, 6 June 2014, Образование и Православие, http://www.orthedu.ru/hppc/news-hppc/10448-14. html (access: 25 June 2015).
Патриархи Грузии: Продажа земли инoстраицам ставит под удaр сущетвование гoсудaрста, Православие.Ru, 14 July 2014, http://www.pravoslavie.ru/news/71975.htm (access: 16 May 2015).
Патриарх Илия II: были братьями и останемся братьями, 10 August 2013, Образование и Православие, http://www.orthedu.ru/news/7667-patriarx-iliya-ii-byli-bratyami-i-os- tanemsya-bratyami.html (access: 26 June 2015).
Премьер – министр Грузии: Вся наша история зиждется на христянскoй вере, Православие.Ru, 15 May 2014, http://www.pravoslavie.ru/news/70715.htm (access: 16 May 2015).
საპატრიარქოს ტელევიზია “ერთსულოვნების“ კერძო სამაუწყებლო სიხშირის გათიშვის გამო, 14 June 2013, http://www.patriarchate.ge/?action=news_show&mode=news&id=765 (access: 4 June 2015).
საქართველოს საპატრიარქოს განცხადება, 27 January 2014, http://www.patriarchate. ge/?action=news_show&mode=news&id=789 (access: 22 June 2015).
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 269
Liczba cytowań: 0