Przemiany struktury ludności Torunia i powiatu toruńskiego od połowy XIX wieku do drugiej wojny światowej
DOI:
https://doi.org/10.12775/RT.2019.002Słowa kluczowe
Toruń, wyznanie, narodowość, powiat toruński, Prusy Zachodnie, I wojna światowa, zaboryAbstrakt
Artykuł omawia zagadnienie przemian struktur ludności Torunia i powiatu toruńskiego od II połowy XIX wieku do okresu międzywojennego włącznie. Artykuł zawiera analizę materiału statystycznego pozyskanego z różnych typów źródeł. Dla okresu II połowy XIX wieku do 1914 roku wykorzystano zestawienia statystyczne dla poszczególnych powiatów Prus Zachodnich za lata 1871, 1885, 1895, 1905 i 1910. Wykorzystane także zostały informacje ze statystyk pruskich za okres XIX i początku XX wieku. Dla okresu międzywojennego niezwykle pomocne były spisy ludności z 1921 i 1931 roku. Omówiono tutaj sytuację ludnościową, wyznaniową, narodowościową i społeczno-gospodarczą w tym okresie na terenie Torunia i powiatu. Toruń przez cały ten okres był ważnym ośrodkiem przemysłowym, ale był też twierdzą i posiadał garnizon, co miało duży wpływ na rozwój miasta jak i jego charakter już od okresu pruskiego. Gminy wiejskie i obszary dworskie były terenami głównie rolniczymi, zróżnicowanymi pod względem struktury wyznaniowej i narodowościowej. Z krótkiego przeglądu informacji statystyczno-demograficznych wyłania się obraz ogromnych zmian w strukturze wyznaniowej i narodowościowej ludności, gdzie kluczową granicą była I wojna światowa i odzyskanie przez Polskę niepodległości. Był to efekt procesu repolonizacji, który dokonywał się na terenie całego powiatu w latach dwudziestych XX wieku. Zwiększenie liczby ludności polskiej i katolickiej, oraz wyraźny spadek liczby ludności niemieckiej i ewangelickiej (choć wyznania i narodowości nie można wprost utożsamiać) odzwierciedlał zmiany polityczne i tworzenie państwa polskiego na nowo po ponad stu latach.
Bibliografia
Alabrudzińska E., Ewangelicy w Toruniu w latach 1920-1945 [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w Toruniu w XIX i XX wieku, T. 3, Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1993.
Alabrudzińska E., Kościoły ewangelickie na Pomorzu w okresie międzywojennym. Stosunki wewnętrzne i postawa wobec innych wyznań [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, T. 6, Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1998.
Alabrudzińska E., Stosunki religijne w Toruniu (1815–1914), [w:] Historia Torunia, t. 3, cz. 1: W czasach zaboru pruskiego (1793–1920), red. M. Biskup, Toruń 2003.
Bartko M., Lau W., 100 lat cukrowni Chełmża 1882-1982, Chełmża 1982.
Belzyt L., Dzieje Chełmży w okresie międzywojennym (1920-1939), Toruń 2001.
Belzyt L., Pruska statystyka językowa (1825-1911) a Polacy zaboru pruskiego, Mazur i Śląska, Zielona Góra 2013.
Belzyt L., Sprachlische Minderheiten im preussischen Staat 1815-1914. Die preussische Sprachenstatistik in Bearbeitung und Kommentar, Marburg 1998.
Bieniaszewska A., Toruński pejzaż żydowski, Toruń 2013.
Bieniaszewska A., Żydzi w Chełmży, Toruń 2018.
Biskup K., Narębski L., Prusko-niemiecka twierdza Toruń (1815–1914), [w:] Historia Torunia, t. 3, cz. 1: W czasach zaboru pruskiego (1793–1920), red. M. Biskup, Toruń 2003.
Bugowski R., Miasto w ruchu, Toruń 2018.
Ciesielska K., Zakrzewski T., 450 lat Toruńskiego Podgórza 1555-2005, Toruń 2005.
Ciesielska K., Ustrój i organizacja władz i kancelarii miasta Torunia w latach 1793–1919, Warszawa 1972.
Eisenbach A., Emancypacja Żydów na ziemiach polskich 1785–1870 na tle europejskim, Warszawa 1988.
Karpus Z., Chełmża w okresie międzywojennym [w:] Dzieje Chełmży, red. M. Wojciechowski, Chełmża 1994.
Karpus Z., Jeńcy wojenni i emigracja polityczna z Rosji na Pomorzu w latach 1914-1939 (Procesy asymilacyjne, stosunek miejscowego społeczeństwa) [w:] Migracje polityczne i ekonomiczne w krajach nadbałtyckich w XIX i XX wieku, red. J. Borzyszkowski, M. Wojciechowski, Toruń-Gdańsk 1995.
Karpus Z., Rosjanie i Ukraińcy na Pomorzu w latach 1920-1939 [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, T. 6., Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1998.
Karpus Z., Rosjanie i Ukraińcy w Toruniu w latach 1920-1939 [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w Toruniu,, T. 3, Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1993.
Mędrzecki W., Liczebność i rozmieszczenie grup narodowościowych w II Rzeczypospolitej w świetle wyników II spisu powszechnego (1931 r.), „Dzieje Najnowsze”, 1983, nr 1-2, s. 231-252.
Metamorfozy społeczne. T. 5: Religia a społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej, red. T. Stegner, Warszawa 2013.
Mikulski K., Początki zaboru pruskiego (1793–1806), [w:] Historia Torunia, t. 3, cz. 1: W czasach zaboru pruskiego (1793–1920), red. M. Biskup, Toruń 2003.
Nowak Z. H., Z dziejów toruńskich Żydów w czasach międzywojennych [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920-1939), T. 1, Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1991.
Nowak Z.H., Dzieje gminy żydowskiej w Toruniu (1815-1939). Zarys [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w Toruniu w XIX i XX wieku, T. 3, Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1993.
Nowak Z.H., Gmina wyznaniowa żydowska w Toruniu w latach 1920-1939 [w:] Gminy wyznaniowe żydowskie w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920-1939), T. 4. Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. J. Sziling, Toruń 1995.
Nowak Z.H., Sprawa emancypacji Żydów w Prusach Zachodnich [w:] Emancypacja-asymilacja-antysemityzm. Żydzi na Pomorzu w XIX i XX wieku. T. 2. Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. Z. H. Nowak, Toruń 1992.
Olstowski P., Stosunki ludnościowe w województwie pomorskim [w] Historia Pomorza, T. V (1918-1939) Województwo pomorskie i Wolne Miasto Gdańsk, część 1. Ustrój, społeczeństwo i gospodarka, red. Sz. Wierzchosławski, P. Olstowski, Toruń 2015.
Rezmer W., Mniejszości narodowe i wyznaniowe w garnizonie toruńskim w latach 1920-1939 [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w Toruniu w XIX i XX wieku, T. 3, Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1993.
Rezmer W., Mniejszości narodowe w Wojsku Polskim w okresie międzywojennym [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920-1939), T. 1, Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1991.
Salm J., Przemiany przestrzenne pruskiego Torunia (1815–1914), [w:] Historia Torunia, t. 3, cz. 1 : W czasach zaboru pruskiego (1793–1920), red. M. Biskup, Toruń 2003.
Salmonowicz S., Administracja i prawo w prowincjach pomorskich [w:] Historia Pomorza, T. IV (1850-1918), część 1, Ustrój. Gospodarka, społeczeństwo, red. S. Salmonowicz, Toruń 2000.
Salmonowicz S., Podziały terytorialne i organizacja administracji w województwie pomorskim (1920-1939) [w:] Historia Pomorza, T. V (1918-1939) Województwo pomorskie i Wolne Miasto Gdańsk, część 1. Ustrój, społeczeństwo i gospodarka, red. Sz. Wierzchosławski, P. Olstowski, Toruń 2015.
Salmonowicz S., Podziały terytorialne i ustrój polityczny ziem pomorskich w latach 1815-1850 [w:] Historia Pomorza, tom III (1815-1850), cześć 1: Gospodarka, społeczeństwo, ustrój, red. G. Labuda, Poznań 1993.
Stażewski M., Rzesza w obliczu migracji po I wojnie światowej – niektóre aspekty kwestii napływu niemieckich imigrantów z ziem byłego zaboru pruskiego [w:] Migracje polityczne i ekonomiczne w krajach nadbałtyckich w XIX i XX wieku, red. J. Borzyszkowski, M. Wojciechowski, Toruń-Gdańsk 1995.
Sudziński R., Społeczeństwo międzywojennego Torunia [w:] Historia Torunia. W czasach Polski Odrodzonej i okupacji niemieckiej (1920-1945), Tom III, cześć II, red. M. Biskup, Toruń 2006.
Sudziński R., Gospodarka Pomorza Nadwiślańskiego w Drugiej Rzeczypospolitej [w:] Historia Pomorza, T. V (1918-1939),
Sudziński R., Życie gospodarcze [w:] Historia Torunia. W czasach Polski Odrodzonej i okupacji niemieckiej (1920-1945), Tom III, cześć II, red. M. Biskup, Toruń 2006.
Sziling J., Gminy wyznaniowe żydowskie w województwie pomorskim w latach 1920-1939 [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920-1939), T. 1. Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1991.
Wachowiak B., Sytuacja gospodarcza Prus Zachodnich w świetle sprawozdania Prowincjonalnej Dyrekcji Podatkowej w Gdańsku za 1840 rok, „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, Historia XXX – Nauki Humanistyczno-Społeczne, z. 322, Toruń 1997, s. 125-134.
Wajda K., Chełmża pod zaborem pruskim (do 1914 r.) [w:] Dzieje Chełmży, red. M. Wojciechowski, Chełmża 1994.
Wajda K., Ludność Torunia (1815–1914), [w:] Historia Torunia, t. 3, cz. 1: W czasach zaboru pruskiego (1793–1920), red. M. Biskup, Toruń 2003.
Wajda K., Pod ponownym pruskim panowaniem (1815–1920), [w:] Toruń dawny i dzisiejszy, red. M. Biskup, Warszawa 1983.
Wajda K., Polacy i Niemcy w Prusach Zachodnich w XIX i początkach XX wieku [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, T. 6. Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1998.
Wajda K., Przemiany w składzie wyznaniowym i narodowościowym ludności Torunia w XIX i początkach XX wieku, [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w Toruniu w XIX i XX wieku, T. 3, Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1993.
Wajda K., Życie gospodarcze miasta (1815-–1914), [w:] Historia Torunia, t. 3, cz. 1 : W czasach zaboru pruskiego (1793–1920), red. M. Biskup, Toruń 2003.
Waszkiewicz Z., Stosunki wyznaniowe w Toruniu (1920-1939) [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w Toruniu w XIX i XX wieku, T. 3, Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1993.
Wojciechowski M. Mniejszości narodowe w Toruniu w okresie międzywojennym (1920-1939) [w:] Historia Torunia. W czasach Polski Odrodzonej i okupacji niemieckiej (1920-1945), Tom III, cześć II, red. M. Biskup, Toruń 2006.
Wojciechowski M., Antysemityzm na Pomorzu w okresie międzywojennym [w:] Emancypacja-asymilacja-antysemityzm. Żydzi na Pomorzu w XIX i XX wieku. T. 2. Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. Z. H. Nowak, Toruń 1992.
Wojciechowski M., Emigracja ludności niemieckiej z województwa pomorskiego w okresie międzywojennym (1920-1939) pruskiego [w:] Migracje polityczne i ekonomiczne w krajach nadbałtyckich w XIX i XX wieku, red. J. Borzyszkowski, M. Wojciechowski, Toruń-Gdańsk 1995.
Wojciechowski M., Mniejszość niemiecka w Toruniu w latach 1920-1939 [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w Toruniu w XIX i XX wieku, T. 3, Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1993.
Wojciechowski M., Polacy i Niemcy w Toruniu w latach 1920-1939 [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920-1939), T. 1, Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1991.
Wojnarski D., Powszechna historia gospodarcza, Warszawa 2004.
Zielińska A., Przemiany struktur demograficznych w Toruniu w XIX i na początku XX wieku, Toruń 2012.
Zielińska-Nowicka A., W poszukiwaniu lepszego jutra. Procesy migracyjne mieszkańców Torunia w I połowie XIX wieku, Toruń 2006.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 1544
Liczba cytowań: 0