Aktywność jezuickich kapelanów nadwornych prowincji litewskiej. Między ustawodawstwem zakonnym a praktyką
DOI:
https://doi.org/10.12775/RL.2016.03Słowa kluczowe
Towarzystwo Jezusowe, Wielkie Księstwo Litewskie, Kościół rzymskokatolicki, dwory magnackie, administracja zakonnaAbstrakt
Niniejszy artykuł dotyczy aktywności kaznodziejów, spowiedników i prywatnych nauczycieli z zakonu jezuitów na dworach królewskich i magnackich w dawnej Rzeczypospolitej. Pierwsza część pracy skupia się na zasadach regulujących działalność kapelanów nadwornych, określonych w II połowie XVI stulecia. Następnie zarysowany jest zbiorowy portret jezuickich kapelanów prowincji litewskiej w XVII i XVIII w. W ramach tych rozważań autor omawia wzajemne oddziaływanie Towarzystwa Jezusowego i jego dobroczyńców, a także próbuje określić, w jakim stopniu prawodawstwo zakonne było przestrzegane w badanym kontekście. Pomimo marginalizacji jezuitów litewskich na dworze królewskim w II połowie XVII w., liczba kapelanów nadwornych pozostała znacząca. Wynikało to z silnej obecności w kręgu najbardziej wpływowych rodów litewskich, takich jak Radziwiłłowie i Sapiehowie. Na stanowisko kapelana nadwornego byli powoływani zazwyczaj księża na początku kariery zakonnej. W większości przypadków urząd ten sprawowano przez stosunkowo krótki okres, co uprawnia do stwierdzenia, że stanowił on odskocznię do późniejszych awansów. O powołaniu na służbę dworską decydowała osobowość kandydata: magnaci oczekiwali bowiem lojalności i roztropności od swoich kapelanów. Pożądana była także znajomość języka francuskiego. Pochodzenie społeczne nie odgrywało natomiast większej roli. Mimo że nie każdy kapelan nadworny wchodził w skład duchownej klienteli magnatów, wielu z nich pełniło zadania niezwiązane ściśle z powołaniem zakonnym. Relacje z patronami miały niekiedy charakter emocjonalny, jak ukazuje się w świetle korespondencji.Bibliografia
Źródła rękopiśmienne
Archivum Romanum Societatis Iesu (Rzym)
Congregationes: nr 20b
Lituania: nr 3, 6, 45, 56–58, 62, 64
Germania: nr 34, 113a, 116, 117
Polonia: nr 45, 69
Fondo Gesuitico: nr 674
Archiwum Główne Akt Dawnych (Warszawa)
Archiwum Radziwiłłów
Dział IV: nr 116
Dział V: nr 1047, 1067, 6202/I, 7948/II, 7948/IV, 11551, 12212, 18027
Dział VI: nr II–80a
Dział XI: nr 122
Rękopisy Biblioteczne: I–6/N–866
Zbiór Czołowskiego
nr 585
Biblioteka Narodowa (Warszawa)
nr II.9036
Biblioteka Kornicka Polskiej Akademii Nauk
nr 354
Zakład Narodowy im. Ossolińskich (Wrocław)
nr 118/II
Lietuvos Valstybės Istorijos Archyvas (Wilno)
Fondas 1135: ap. 20, nr 303
Fondas 1276: ap. 2, nr 110
Lietuvos Mokslų Akademijos Vrublevskių Biblioteka (Wilno)
Fondas 139: nr 3591, 5340
Źródła drukowane
Autobiografia Bogusława Radziwiłła, oprac. T. Wasilewski, Warszawa 1979.
Fontes Historiae Latviae Societatis Iesu. Latvijas vēstures avoti jezuītu ordena archivos, red. J. Kleijntjenss, t. 1–2, Rīga 1940–1941.
Hieronima Floriana Radziwiłła diariusze i pisma różne, oprac. M. Brzezina, Warszawa 1998.
Institutum Societatis Iesu, t. 1–2, Praga 1757.
Juozapo Jurgio Hilzeno 1752–1754 metų kelionės dienoraštis [Dziennik podróży Józefa Jerzego Hylzena z lat 1752–1754], oprac. A. Pacevičius, Vilnius 2013.
Konstytucje Towarzystwa Jezusowego wraz z przypisami Kongregacji Generalnej XXXIV oraz normy uzupełniające zatwierdzone przez tę samą Kongregację, Kraków 2001.
Loyola I., Ćwiczenia duchowne, przeł. J. Ożóg, Kraków 1996.
Matuszewicz M., Diariusz życia mego, oprac. B. Królikowski, Z. Zielińska, t. 1–2, Warszawa 1986.
Mieleszko M., Emblematy, wyd. i oprac. R. Grześkowiak, J. Niedźwiedź, Warszawa 2010.
Obras Completas de San Ignacio de Loyola, red. I. Iparraguirre, wyd. 2, Madrid 1963.
Radziwiłł A.S., Pamiętniki, przeł. i oprac. A. Przyboś, R. Żelewski, t. 3, Warszawa 1980.
Opracowania (wybór)
Bednarski S., Upadek i odrodzenie szkół jezuickich w Polsce. Studium z dziejów kultury i szkolnictwa polskiego, Kraków 1933 (reprint: 2003).
Bernatowicz T., Miles Christianus et peregrinus. Fundacje Mikołaja Radziwiłła „Sierotki” w ordynacji nieświeskiej, Warszawa 1998.
Bireley R., The Jesuits and the Thirty Years War: Kings, Courts, and Confessors, Cambridge 2003.
Czamańska I., Wiśniowieccy. Monografia rodu, Poznań 2007.
Czeppe M., Kamaryla pana z Dukli: kształtowanie się obozu politycznego Jerzego Augusta Mniszcha: 1750–1763, Warszawa 1998.
Duhr B., Die Jesuiten an den deutschen Fürstenhöfen des 16. Jahrhunderts, Freiburg am Breisgau 1901.
Duhr B., Geschichte der Jesuiten in den Ländern Deutscher Zunge im 18. Jahrhundert, t. 4, cz. 1, Munchen–Regensburg 1928.
Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995, red. L. Grzebień, Kraków 1996.
Fabre J., Stanislas-Auguste Poniatowski et l’Europe des Lumieres. Étude de cosmopolitisme, Paris 1952.
Friedrich M., Der lange Arm Roms? Globale Verwaltung und Kommunikation im Jesuitenorden 1540– 1773, Frankfurt am Main–New York 2011.
Friedrich M., Politikberatung durch Intellektuelle? Das Verhältnis des Jesuitenordens zu den frühneuzeitlichen Fürstenhöfen im Spiegel von Giulio Negronis Traktat „Aulicismus, sive de fuga aulae dissertatio”, w: Intellektuelle in der Frühen Neuzeit, wyd. L. Schorn-Schutte, Berlin 2011, s. 175–209.
Grzebień L., Józef Andrzej Załuski i jezuici, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 1984, t. 31, z. 4, s. 55–70.
Kempa T., Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka (1549–1616) wojewoda wileński, Warszawa 2000.
Kopiec J., Między Altransztadem a Połtawą. Stolica Apostolska wobec obsady tronu polskiego w latach 1706–1709, Opole 1997.
Kurkowski J., Z dziejów polskiego edytorstwa źródeł historycznych. Maciej Dogiel (1715–1760), „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki”, R. 15, 2006, z. 1–2, s. 89–149.
Lesiński J., Spory o dobra neuburskie, „Miscellanea Historico-Archivistica” 1996, t. 6, s. 95–132.
Manteuffel G., O starodawnej szlachcie krzyżacko-rycerskiej na kresach inflanckich, Lwów 1910.
Mariani A., Jezuici w Inflantach i w Kurlandii (1700–1773). Między wielką polityką a elitą lokalną, „Zapiski Historyczne” 2012, t. 77, z. 4, s. 113–138.
Mariani A., Personaleinsatz und -mobilität in der litauischen Provinz der Gesellschaft Jesu im 18. Jahrhundert, „Zeitschrift fur Ostmitteleuropaforschung”, R. 63, 2014, z. 2, s. 163–213.
Niesiecki K., Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S.J.: powiększony dodatkami z poźniejszych autorów, rękopismów, dowodów urzędowych, wyd. J.N. Bobrowicz, t. 1–10, Lipsk 1839–1845.
Obirek S., Jezuici na dworach Batorego i Wazów. Wpływ kapelanów dworskich i wychowawców książąt na postawy panujących i politykę państwa 1580–1668, Kraków 1996.
Olivares E., Los coadjutores, espirituales y temporales, de la Companía de Jesús. Su origen y sus votos, „Archivum Historicum Societatis Iesu”, R. 33, 1964, nr 65, s. 102–121.
Pelc J., Zbigniew Morsztyn, Wrocław 1966.
Piwarski K., Pierwsze stosunki Augusta II ze Stolicą Apostolską, „Polityka Narodów” 1937, t. 9, z. 6, s. 513–545.
Polonica w Archiwum Rzymskim Towarzystwa Jezusowego, red. A. Bieś i in., t. 2: Lituania, Kraków 2003.
Polski Słownik Biograficzny, t. 1–49, Kraków [i in.] 1935–2014.
Puchowski K., Jezuickie kolegia szlacheckie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Studium z dziejów edukacji elit, Gdańsk 2007.
Rok B., Marcin Kurzeniecki (1705–1768). Jezuici wileńscy wobec Kościoła Unickiego w połowie XVIII wieku, w: Studia wschodnie, red. K. Matwijowski, Wrocław 1993, s. 49–55.
Rostworowski E., Religijność i polityka wyznaniowa Stanisława Augusta, w: Życie kulturalne i religijność w czasach Stanisława Augusta Poniatowskiego, red. M.M. Drozdowski, Warszawa 1991, s. 11–24.
Seredyka J., Pińsk Albrychta Stanisława Radziwiłła, w: Kultura polityczna w Polsce. Praca zbiorowa, t. 6: Litwa w polskiej tradycji i kulturze politycznej, cz. 1, red. M. Kosman, Poznań 2006, s. 37–49.
Słownik polskich teologów katolickich, red. H.E. Wyczawski, t. 4, Warszawa 1983.
Staszewski J., August III Sas, Wrocław 2010.
Staszewski J., Stosunki Augusta II z Kurią Rzymską w latach 1704–1706, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, R. 71, 1966, z. 1.
Załęski S., Jezuici w Polsce, t. 1–4, Lwów–Kraków 1900–1905.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 249
Liczba cytowań: 0