O Piotrze Artomiuszu, pastorze kościoła NMP w Toruniu i jego twórczości
DOI:
https://doi.org/10.12775/LinCop.2012.003Słowa kluczowe
historia Torunia, reformacja w Polsce, Piotr Artomiusz – kaznodzieja toruńskiAbstrakt
Biogram Piotra Artomiusza pióra Marii Sipayłłówny opublikowany w „Polskim Słowniku Biograficznym” w r. 1935 r. był dotychczas najpełniejszym, syntetycznym omówieniem życiorysu i twórczości, tego wybitnego kaznodziei i twórcy kancjonału o wyjątkowej wartości. Autorka tego biogramu także w następnych pracach konsekwentnie opowiadała się na luteranizmem Artomiusza. W międzyczasie pojawiły się nowe publikacje źródłowe i opracowania pozwalające na uzupełnienie biografii Artomiusza o nowe fakty. Okazuje się, że z nurtów protestantyzmu najbliższy był Artomiuszowi kalwinizm, mimo iż w Warszawie, Węgrowie i Toruniu był on „polskim księdzem” w Kościele Luterańskim, choć w Kryłowie w Kościele Kalwińskim. Było to możliwe dzięki uznawaniu odmiennych konfesji na zasadzie wzajemności przez luteran, kalwinistów i braci czeskich, przyjętym w dokumencie „Zgody Sandomierskiej” z r. 1570. O kalwinizmie Artomiusza świadczyłaby wyraźnie jego wypowiedź, iż został on ordynowany ( wyświęcony) w Kościele Ewangelicko-Reformowanym. Nie eksponował on swoich preferencji religijnych , a w Toruniu odprawiał nabożeństwa według liturgii luterańskiej . Interesujące byłoby -zdaniem autora artykułu- zbadanie, czy poglądy kalwińskie miały wpływ na twórczość Artomiusza zarówno teologiczną ( kazania) jak i muzyczną (Cancjonal, albo pieśni duchowne, Toruń 1587). W artykule zwrócono także uwagę czytelnika na monografię synodu różnowierców w Toruniu w r. 1595 opublikowaną przez Wojciecha Sławińskiego, w którym aktywny udział brał Artomiusz. Kazanie wygłoszone na tym synodzie i wypowiedzi w czasie obrad świadczą wyraźnie o tym, iż Artomiusz był gorącym zwolennikiem utrzymania reguł przyjętych przez polskich protestantów w Sandomierzu w r. 1570.
Bibliografia
Arndt P., 1939, Die reformierten Geistlichen im Stadt-und Landkreis Thorn 1586––1921, Mitteilungen des Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn, 47. Heft.
Arndt P., 1974, Artomius…, w: F. Gause, K. Forstreuter, Ch. Krollmann (Ed.), Altpreussiche Biographie, Marburg / Lahn: N. G. Elwert.
Artomiusz P., 1583, Kazanie pogrzebowe…, Toruń Książnica Kopernikańska Syg. Rkp. 190, Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu, mikrofilm nr 1623.
Artomiusz P., 1587, Cantional albo pieśni duchowne, Thorn. Nachdruck mi ausführlichee Einleitung, herausgegeben von Günter Kratzel, Frankfurt am Main 1980.
Chojnacki W., 1966, Bibliografia polskich druków ewangelickich ziem zachodnich i północnych 1530–1939, Warszawa: Wydawnictwo Zwiastun.
Dworzaczkowa J., 1995, Reformacja i kontrreformacja w Wielkopolsce, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Estreicher K., 1891, Bibliografia polska, Część III, t. 1, Kraków.
Friedelówna T., 1993, Pieśń Piotra Artomiusa w toruńskim kancjonale z 1601 r., w: K. Handke (red.), Polszczyzna regionalna Pomorza 5, s. 9–16.
Friedelówna T., 1996, Pieśni o śmierci w Toruńskim Kancjonale, w: K. Kallas (red.), Polonistyka Toruńska Uniwersytetowi w 50. rocznicę utworzenia UMK. Językoznawstwo, Toruń: Wydawnictwo UMK, s. 69–78.
Friedelówna T., 1999, Polskie napisy trumienne w toruńskim kościele Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, w: I. Sawicka (red.), Inskrypcje toruńskie, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, s. 86–96.
Glemm a T., 1934, Stosunki kościelne w Toruniu w stuleciu XVI i XVII, Toruń: nakł. Towarzystwa Naukowego.
Heuer R., 1907, Thorn–St. Georgen. Geschichte der Georgengemeinde..., Thorn. Kamper-Warejko J., 1998, Kilka uwag o pieśniach pasyjnych i wielkanocnych w Kancjonale Piotra Artomiusza, Acta Universitatis Nicolai Copernici. Nauki Humanistyczno-Społeczne. Filologia Polska, z. 50 (324), s. 70–78.
Kamper-Warejko J., 2006, Pieśni pasyjne i wielkonocne w Kancjonale Piotra Artomiusza (Toruń 1601), Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu.
Kamper-Warejko J., 2007, Chrystus z martwych wstał jest – wielkanocny trop w wybranych kancjonałach protestanckich, w: J Kamper-Warejko, J. Kulwicka--Kamińska, K. Nowakowska (red.), Z przeszłości i teraźniejszości języka polskiego. Księga pamiątkowa dedykowana Teresie Friedelównie, Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, s. 81–89.
Karpluk M., 2007, O Piotrze Krzesichlebie Artomiuszu. Rozważania antroponimiczne, w: J. Kamper-Warejko, J. Kulwicka-Kamińska, K. Nowakowska (red.), Z przeszłości i teraźniejszości języka polskiego. Księga pamiątkowa dedykowana Teresie Friedelównie, Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, s. 92–98.
Kazania synodowe na generalnym ewangelickim synodzie w Toruniu miesiąca Augusta roku 1595, Królewiec 1599, Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu, Mikrofilm
nr 133.
Małłek J., 2010, Henryk Stroband (1548–1609). Reformator i współtwórca gimnazjum akademickiego w Toruniu, Z otchłani wieków, t. 11, s. 63–68.
Małłek J., 2011, Szkice z dziejów Kościoła Luterańskiego w Toruniu w okresie nowożytnym, w: J. Kłaczkow (red.), Ewangelicy w Toruniu (XVI–XX w.), Toruń:
Wydawnictwo Adam Marszałek, s. 39–51.
Mały katechizm Marcina Lutra, 1937, objaśnił ks. Aleksander Schoeneich, Łódź.
Merczyng H., 1904, Zbory i senatorowie protestanccy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa: Druk. Aleksandra Ginsa.
Müller M. G., 1997, Zweite Reformation und städtische Autonomie im Königlichen Preussen. Danzig, Elbing, und Thorn in der Epoche Konfesionalisierung (1557–1660), Berlin.
Neumeyer H., 1971, Kirchengeschichte von Danzig und Westpreussen in evangelischer Sicht, Leer.
Oloff E., 1744, Polnische Liedergeschichte, Danzig (reprint Leipzig 1976).
Praetorius E., Presbyteriologia Thorunensis, Książnica Kopernikańska w Toruniu, syg. KM rkp. 129.
Salmonowicz S., 1982, Piotr Artomiusz…, w: M. Biskup (red.), Wybitni ludzie dawnego Torunia, Warszawa: PWN, s. 45–49.
Schramm G., 2010, Polska w dziejach Europy Środkowej. Studia, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Semrau A., 1892, Die Grabdenkmäler der Marienkirche in Thorn, Mitteilungen der Coppernicus Verein, Bd. VIII.
Sipayłło M. (oprac.), 1983, Akta synodów różnowierczych w Polsce, t. 3: Małopolska 1571–1632, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Sipayłło M. (oprac.), 1997, Akta synodów różnowierczych w Polsce, t. 4: Wielkopolska 1569–1632, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Sipayłłówna M., 1935, Artomius (Krzesichleb) Piotr, w: W. Konopczyński (red.), Polski Słownik Biograficzny, t. 1, Kraków: Polska Akademia Umiejętności,
s. 168–169.
Sławiński W., 2002, Toruński synod generalny 1595 roku, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper.
Trisner M. E., Leichtpredigt …Thorun 1609?
Tync S., 1928, Dzieje Gimnazjum Toruńskiego (1568–1772), t. 1, wiek XVI, Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu.
Wotschke Th., 1907, Ein Schutzherr der grosspolnischen evangelischen Kirche. Zeitschrift der Historisschen Gesselschaft Posen, t. 22.
Wotschke Th. 1927, Zur Geschichte der deutsch-lutherischen Gemeinde Węngrów, Deutsche Blätter in Polen 4, nr 10, s. 507–523.
Wyszomirski T., 1959, Z przeszłości zboru protestanckiego w Węgrowie w XVII i XVIII w., Odrodzenie i Reformacja w Polsce, t. 4, s. 137–154.
Zernecke J. H., 1711, Der Thornische Chronicke, Thorn.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 465
Liczba cytowań: 0