Znaczenie wspólnych badań historycznych i paleoekologicznych nad wpływem człowieka na środowisko. Przykład ze stanowiska Kazanie we wschodniej Wielkopolsce
DOI:
https://doi.org/10.12775/SG.2019.04Słowa kluczowe
analiza paleoekologiczna, torfowisko, historyczny wpływ człowieka, pyłek, historyczne zmiany środowiska, przełomy gospodarczeAbstrakt
Celem artykułu jest przedstawienie potencjału interdyscyplinarnych badań nad wpływem człowieka na środowisko w przeszłości na przykładzie Wielkopolski. Zostaną w nim wykorzystane wysokorozdzielcze analizy paleoekologiczne źródeł przyrodniczych wydobytych z torfowiska Kazanie oraz materiały archeologiczne i historyczne obrazujące osadnictwo i aktywność gospodarczą mieszkańców Pobiedzisk i okolicznych wsi w ciągu ostatnich 1200 lat.
Bibliografia
Źródła publikowane
Anonima tzw. Galla Kronika, czyli Dzieje książąt i władców polskich, wyd. K. Maleczyński, Kraków 1952.
Chłapowski K., Słoń M., Zachara-Związek U., Rejestr poborowy powiatu gnieźnieńskiego 1565 r., w: Atlas historyczny Polski. Rejestry poborowe województwa kaliskiego w XVI w., red. M. Słoń, 2015 (Atlas Źródeł i Materiałów do Dziejów Dawnej Polski, 2, http:// atlasfontium.pl/index.php?article=gniezno_1565, dostęp: 15 lipca 2019).
Chłapowski K., Słoń M., Zachara-Związek U., Rejestr poborowy powiatu poznańskiego 1567 r., w: Atlas historyczny Polski. Rejestry poborowe województwa poznańskiego w XVI w., red. M. Słoń, 2015 (Atlas Źródeł i Materiałów do Dziejów Dawnej Polski, 3, http://atlasfontium.pl/index.php?article=poznan_1567, dostęp 15 lipca 2019).
Dunin-Wąsowicz A., Zachara-Związek U., Związek T., Rejestr poborowy powiatu poznańskiego 1563 r., w: Atlas historyczny Polski. Rejestry poborowe województwa poznańskiego w XVI w., red. M. Słoń, 2015 (Atlas Źródeł i Materiałów do Dziejów Dawnej Polski, 3, http://atlasfontium.pl/index.php?article=poznan_1563, dostęp: 15 lipca 2019).
Literatura
Archeologiczne Zdjęcie Polski – metoda i doświadczenia. Próba oceny, red. D. Jaskanis, Warszawa 1996.
Arseniuk E., Oleksiak T., Polski rzepak. Dorobek badawczy i hodowlany, Radzików 2004.
Bal M.C., Pelachs A., Perez-Obiol R., Julia R., Cunill R., Fire history and human activities during the last 3300 calyr BP in Spain’s Central Pyrenees. The case of the Estany de Burg, „Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology”, 300 (1–4), 2011, s. 179–190.
Baranowski J.T., Wsie holenderskie na ziemiach polskich, „Przegląd Historyczny”, 19, 1915, s. 65–82.
Gochna M., Słoń M., Zachara-Związek U., Rejestr poborowy powiatu gnieźnieńskiego 1564 r., w: Atlas historyczny Polski. Rejestry poborowe województwa kaliskiego w XVI w., red. M. Słoń, 2015 (Atlas Źródeł i Materiałów do Dziejów Dawnej Polski, 2, http:// atlasfontium.pl/index.php?article=gniezno_1564, dostęp: 15 lipca 2019).
Joannis Dlugossi Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae, lib. 5–6, Warszawa 1975.
Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 1, wyd. F. Piekosiński, Poznań 1877.
Lites ac Res gestae inter Polons ordinemque Cruciferorum, s. 1, wyd. 2, Poznań 1890.
Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564–1565, cz. 1, wyd. A. Tomczak, C. Ohryzko-Włodarska, J. Włodarczyk, Bydgoszcz 1961.
Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1659– 1665, cz. 1: Województwa poznańskie i kaliskie, wyd. C. Ohryzko-Włodarska, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1978.
Rejestr poborowy województwa kaliskiego 1618–1620, wyd. A.J. Parczewski, Warszawa 1879.
Behre K.E., The interpretation of anthropogenic indicators in pollen diagrams, „Pollen et Spores”, 23, 1981, s. 225–245.
Berglund B.E., Ralska-Jasiewiczowa M., Pollen analysis, w: Handbook of Holocene palaeoecology and palaeohydrology, ed. B.E. Berglund, Chichester–New York– Brisbane–Toronto–Singapore 1986, s. 455–484.
Birks H.H., Plant macrofossil introduction, w: Encyclopedia of Quaternary science, ed. S.A. Elias, Amsterdam 2007, s. 2266–2288.
Bitušík P., Trnková K., Chamutiová T., Sochuliaková L., Stoklasa J., Pipík R., Szarlowicz K., Szacilowski G., Thomková K., Šporka F., Starek D.., Šurka J., Milovský R., Hamerlík L., Tracking human impact in a mining landscape using lake sediments. A multi-proxy palaeolimnological study, „Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology”, 504, 2018, s. 23–33.
Bogucka M., Samsonowicz H., Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986.
Boroda K., Guzowski P., Przeliczniki demograficzne w szacunkach zaludnienia terenów wiejskich w Królestwie Polskim w drugiej połowie XVI wieku, „Przeszłość Demograficzna Polski”, 37 (2), 2015, s. 53–75.
Chodyła Z., Zarys dziejów osadnictwa olęderskiego w Polsce 1547–1864, w: Olędry. Przestrzenie wokół nas, Poznań 2006, s. 32–71.
Cui Q.Y., Gaillard M.J., Lemdahl G., Stenberg L., Sugit S., Zernova G., Historical land-use and landscape change in southern Sweden and implications for present and future biodiversity, „Ecology and Evolution”, 4 (18), 2014, s. 3555–3570.
Cywa K., Trees and shrubs used in medieval Poland for making everyday objects, „Vegetation History and Archaeobotany”, 27 (1), 2018, s. 111–136.
Człowiek w średniowieczu. Między biologią a historią, red. A. Szymczakowa, Łódź 2009.
Dietze E., Theuerkauf M., Bloom K., Brauer A., Dörfler W., Feeser I., Feurdean A., Gedminienė L., Giesecke T., Jahns S., Karpińska-Kołaczek M., Kołaczek P., Lamentowicz M., Latałowa M., Marcisz K., Obremska M., Pędziszewska A., Poska A., Rehfeld K., Stančikaitė M., Stivrins N., Święta-Musznicka J., Szal M., Vassiljev J., Veski S., Wacnik A., Weisbrodt D., Wiethold J., Vannière B., Słowiński M., Holocene fire activity during low-natural flammability periods reveals scale-dependent cultural human-fire relationships in Europe, „Quaternary Science Reviews”, 201, 2018, s. 44–56.
Dynamics and conservation of the Pomeranian vegetation, ed. W. Fałtynowicz, M. Latałowa, J. Szmeja, Gdańsk–Poznań 1997.
Dzieduszycki W., Wykorzystanie surowca drzewnego we wczesnośredniowiecznej i średniowiecznej Kruszwicy, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 24 (1), 1976, s. 35–54.
Dzieje Wielkopolski, t. 1: Do roku 1793, red. J. Topolski, Poznań 1969.
Encyclopedia of Quaternary science, ed. S.A. Elias, Amsterdam 2007.
Faliński J.B., Pioneer woody species and their role in the regeneration and secondary succession, w: Dynamics and conservation of the Pomeranian vegetation, ed. W. Fałtynowicz, M. Latałowa, J. Szmeja, Gdańsk– Poznań 1997, s. 33–54.
Filbrandt A., Badania palinologiczne osadów limnicznych jeziora Kamionek, w: Wstęp do paleoekologii Lednickiego Parku Krajobrazowego, red. K. Tobolski, Poznań 1991, s. 81–86.
Frankiewicz B., Z dziejów ziemi pobiedziskiej, Pobiedziska 1990.
Fyfe R.M., Woodbridge J., Roberts C.N., Trajectories of change in Mediterranean Holocene vegetation through classification of pollen data, „Vegetation History and Archaeobotany”, 27 (2), 2018, s. 351–364.
Gaillard M.J., Archaeological applications, w: History of Quaternary science, ed. S.E. Elias, Egham 2013, s. 880–903.
Gąsiorowski A., Najstarsze dokumenty poznańskiego domu joannitów, „Studia Źródłoznawcze”, 8, 1963, s. 83–95.
Gąsiorowski A., Najstarsze dokumenty poznańskiego domu joannitów. Dokończenie, „Studia Źródłoznawcze”, 9, 1964, s. 47–60.
Gieysztorowa I., Wstęp do demografii staropolskiej, Warszawa 1976.
Guzowski P., Poniat R., Przeliczniki demograficzne w szacunkach zaludnienia miast w Królestwie Polskim w drugiej połowie XVI wieku, „Przeszłość Demograficzna Polski”, 37 (2), 2015, s. 77–93.
Haldon J., Mordechai L., Newfield T.P., Chase A.F., Izdebski A., Guzowski P., Labuhn I., Roberts N., History meets palaeoscience. Consilience and collaboration in studying past societal responses to environmental change, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”, 115 (13), 2018, s. 3210–3218.
Handbook of Holocene palaeoecology and palaeohydrology, ed. B.E. Berglund, Chichester–New York–Brisbane–Toronto–Singapore 1986.
History of Quaternary science, ed. S.E. Elias, Egham 2013.
Hładyłowicz K.J., Zmiany krajobrazu i rozwój osadnictwa w Wielkopolsce, Lwów 1932.
Hörnberg G., Josefsson T., DeLuca T.H., Higuera P.E., Liedgren L., Östlund L., Bergman I., Anthropogenic use of fire led to degraded Scots pine-lichen forest in northern Sweden, „Anthropocene”, 24, 2018, s. 14–29.
Izdebski A., Średniowieczni Rzymianie i przyroda, Interdyscyplinarna historia środowiskowa, Kraków 2018.
Izdebski A., Holmgren K., Weiberg E., Stocker S., Büntgen U., Florenzano A., Gogou A., Leroy S.A.G., Luterbacher J., Martrat B., Masi A., Mercuri A.M., Montanga P., Sadori L., Schneider A., Sicre M.A., Triantaphyllou M., Xoplaki E., Realising consilience. How better communication between archaeologists, historians and natural scientists can transform the study of past climate change in the Mediterranean, „Quaternary Science Reviews”, 136, 2016, s. 5–22.
Izdebski A., Koloch G., Słoczyński T., Tycner M., Historia przyrodniczo-gospodarcza Polski w świetle analizy ilościowej danych palinologicznych, „Historyka. Studia Metodologiczne”, 45, 2015, s. 127–160.
Izdebski A., Koloch G., Słoczyński T., Tycner M., On the use of palynological data in economic history. New methods and an application to agricultural output in Central Europe, 0–2000 AD, „Explorations in Economic History”, 59, 2016, s. 17–39.
Jankowska B., Szata roślinna okolic Gopła w późnym glacjale i holocenie oraz wpływ osadnictwa na jej rozwój w świetle badań paleobotanicznych, „Przegląd Archeologiczny”, 27, 1980, s. 5–41.
Kara M., Najstarsze państwo Piastów – rezultat przełomu czy kontynuacji? Studium archeologiczne, Poznań 2009.
Kara M., Makohonienko M., Wielkopolska krainą grodów – krajobraz kulturowy kolebki państwa polskiego w świetle nowych ustaleń chronologicznych, „Landform Analysis”, 16, 2011, s. 20–25.
Kołaczek P., Gałka M., Lamentowicz M., Marcisz K., Kajukało-Drygalska K., Karpińska-Kołaczek M., Increased radiocarbon dating resolution of ombrotrophic peat profiles reveals periods of disturbance which were previously undetected, „Quaternary Geochronology”, 52, 2019, s. 21–28.
Kustra M., Pobiedziska wraz z okolicą w średniowieczu i u progu nowożytności, Poznań–Pobiedziska–Gniezno 2013.
Late Glacial and Holocene history of vegetation in Poland based on isopollen maps, ed. M. Ralska-Jasiewiczowa, M. Latałowa, K. Wasylikowa, K. Tobolski, E. Madeyska, H.E. Wright Jr, C. Turner, W. Szafer, Kraków 2004.
Makohonienko M., Materiały do postglacjalnej historii roślinności okolic Lednicy. Część II: Badania palinologiczne osadów Jeziora Lednickiego – rdzeń 1/86 i Wal/87, w: Wstęp do paleoekologii Lednickiego Parku Krajobrazowego, red. K. Tobolski, Poznań 1991, s. 63–70.
Makohonienko M., Przyrodnicza historia Gniezna, Poznań–Bydgoszcz 2000 (Prace Zakładu Biogeografii i Paleoekologii).
Makohonienko M., Makowiecki D., Rozwój krajobrazu kulturowego w otoczeniu jeziora Lednica na Wysoczyźnie Gnieźnieńskiej, „Landform Analysis”, 16, 2011, s. 32–38.
Marcisz K., Tinner W., Colombaroli D., Kołaczek P., Słowiński M., Fiałkiewicz-Kozieł B., Łokas E., Lamentowicz M., Long-term hydrological dynamics and fire history over the last 2000 years in CE Europe reconstructed from a high-resolution peat archive, „Quaternary Science Reviews”, 112, 2015, s. 138–152.
Mazzini I., Gliozzi E., Galaty M., Bejko L., Sadori L., Soulie-Marsche I., Kochi R., Van Welden A., Bushati S., Holocene evolution of Lake Shkodra. Multidisciplinary evidence for diachronic landscape change in northern Albania, „Quaternary Science Reviews”, 136, 2016, s. 85–95.
Olędry. Przestrzenie wokół nas, Poznań 2006.
Olędrzy – osadnicy znad Wisły. Sąsiedzi bliscy i obcy, red. A. Pabian, M. Targowski, Toruń 2016.
Poska A., Väli V., Tomson P., Vassilje J., Kihno K., Alliksaar T., Villoslada M., Saarse L., Sepp K., Reading past landscapes. Combining modern and historical records, maps, pollen-based vegetation reconstructions, and the socioeconomic background, „Landscape Ecology”, 33 (4), 2018, s. 529–546.
Ralska-Jasiewiczowa M., Wacnik A., Mamakowa K., Nalepka D., Betula L. – Birch, w: Late Glacial and Holocene history of vegetation in Poland based on isopollen maps, ed. M. Ralska-Jasiewiczowa, M. Latałowa, K. Wasylikowa, K. Tobolski, E. Madeyska, H.E. Wright Jr, C. Turner, W. Szafer, Kraków 2004, s. 57–68.
Riddell S., Erlendsson E., Gísladóttir G., Edwards K.J., Byock J., Zori D., Cereal cultivation as a correlate of high social status in medieval Iceland, „Vegetation History and Archaeobotany”, 27 (5), 2018, s. 679–696.
Rusiński W., Osady tzw. Olędrów w dawnym województwie poznańskim, Poznań–Kraków 1947.
Rusiński W., Straty i zniszczenia w czasie wojny szwedzkiej (1655–60) oraz jej skutki na obszarze Wielkopolski, w: Polska w okresie drugiej wojny północnej, t. 2, red. K. Lepszy i in., Warszawa 1957, s. 261–306.
Sabatini F.M., Burrascano S., Keeton W.S., Levers C., Lindner M., Pötzschner F., Verkerk P.J., Bauhus J., Buchwald E., Chaskovsky O., Debaive N., Horváth F., Garbarino M., Grigoriadis N., Lombardi F., Duarte I.M., Meyer P., Midteng R., Mikac S., Mikoláš M., Motta R., Mozgeris G., Nunes L., Panayotov M., Ódor P., Ruete A., Simovski B., Stillhard J., Svoboda M., Szwagrzyk J., Tikkanen O.-P., Volosyanchuk R., Vrska T., Zlatanov T., Kuemmerle T., Where are Europe’s last primary forests?, „Diversity and Distributions”, 24 (12), 2018, s. 1890–1892.
Sikora F., Dokumenty i kancelaria Przemysła I oraz Bolesława Pobożnego 1239–1270 na tle współczesnej dyplomatyki wielkopolskiej, Wrocław 1969.
Stefański K., Wsie na „prawie niemieckim” w Wielkopolsce w latach 1333–1370, „Roczniki Historyczne”, 37, 1971, s. 1–36.
Szady B., Dawna mapa jako źródło w badaniach geograficzno-historycznych w Polsce, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 66 (2), 2018, s. 129–140.
Targowski M., Osadnictwo olęderskie w Polsce – jego rozwój i specyfika, w: Olędrzy – osadnicy znad Wisły. Sąsiedzi bliscy i obcy, red. A. Pabian, M. Targowski, Toruń 2016, s. 11–26.
Theuerkauf M., Dräger N., Kienel U., Kuparinen A., Brauer A., Effects of changes in land management practices on pollen productivity of open vegetation during the last century derived from varved lake sediments, „The Holocene”, 25 (5), 2015, s. 733–744.
Tinner W., Hu F.S., Size parameters, size-class distribution and area-number relationship of microscopic charcoal. Relevance for fire reconstruction, „The Holocene”, 13 (4), 2003, s. 499–505.
Tobolski K., Dotychczasowy stan badań paleobotanicznych i biostratygraficznych Lednickiego Parku Krajobrazowego, w: Wstęp do paleoekologii Lednickiego Parku Krajobrazowego, red. K. Tobolski, Poznań 1991, s. 11–34.
Topolski J., Przyczyny powstania i rozwój folwarku pańszczyźnianego, w: Dzieje Wielkopolski, t. 1: Do roku 1793, red. J. Topolski, Poznań 1969, s. 443–458.
Tracking environmental change using lake sediments, ed. J.P. Smol, H.J.B. Birks, W.M. Last, Dordrecht 2001.
Trapote M.C., Rull V., Giralt S., Corella J.P., Montoya E., Vegas-Vilarrúbia T., High-resolution (subdecadal) pollen analysis of varved sediments from Lake Montcortès (southern Pyrenean flank). A fine-tuned record of landscape dynamics and human impact during the last 500 years, „Review of Palaeobotany and Palynology”, 259, 2018, s. 207–222.
Tyszkiewicz J., Człowiek średniowiecza w przyrodzie: jako jej element i moderator, w: Człowiek w średniowieczu. Między biologią a historią, red. A. Szymczakowa, Łódź 2009, s. 15–24.
Tyszkiewicz J., Geografia historyczna. Zarys problematyki, Warszawa 2013.
Tyszkiewicz J., Ludzie i przyroda w Polsce średniowiecznej, Warszawa 1983.
Tyszkiewicz J., Środowisko naturalne i antroporegiony dorzecza Narwi przed 1000 lat, Wrocław 1975.
Veski S., Koppel K., Poska A., Integrated palaeoecological and historical data in the service of fine-resolution land use and ecological change assessment during the last 1000 years in Rõuge, southern Estonia. Land use and ecological change assessment in southern Estonia, „Journal of Biogeography”, 32 (8), 2005, s. 1473–1488.
Wacnik A., Tylmann W., Bonk A., Goslar T., Enters D., Meyer-Jacob C., Grosjean M., Determining the responses of vegetation to natural processes and human impacts in north-eastern Poland during the last millennium. Combined pollen, geochemical and historical data, „Vegetation History and Archaeobotany”, 25 (5), 2016, s. 479–498.
Whitlock C., Higuera P.E., McWethy D.B., Brilesi C.E., Paleoecological perspectives on fire ecology. Revisiting the fire-regime concept, „The Open Ecology Journal”, 3, 2010, s. 6–23.
Whitlock C., Larsen C., Charcoal as a fire proxy, w: Tracking environmental change using lake sediments, ed. J.P. Smol, H.J.B. Birks, W.M. Last, Dordrecht 2001, s. 75–97.
Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2: Komentarz, indeksy, red. K. Chłapowski, M. Słoń, Warszawa 2017 (Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku, 4).
Wstęp do paleoekologii Lednickiego Parku Krajobrazowego, red. K. Tobolski, Poznań 1991.
Zdjęcie archeologiczne Polski, red. M. Konopka, Warszawa 1981.
Związek T., Drogi, w: Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2: Komentarz, indeksy, red. K. Chłapowski, M. Słoń, Warszawa 2017 (Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku, 4), s. 268–290.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Licencja
Autor/współautor upoważniony przez pozostałych współautorów do ich reprezentowania (autor korespondencyjny) zgłoszonego „utworu” oświadcza, że przysługują mu autorskie prawa do utworu, które nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem. Utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób, ani nie jest ograniczony prawami na rzecz osób trzecich. Utwór nie był wcześniej publikowany pod tym samym lub innym tytułem, nie stanowi również części innej publikacji. Utwór nie jest obecnie przedmiotem postępowania w innym wydawnictwie.
Autor/Współautor zgłasza utwór do publikacji w czasopiśmie „Studia Geohistorica” i tym samym potwierdza, że:
- Utwór został przygotowany zgodnie z zasadami edytorskimi obowiązującymi w czasopiśmie.
- Utwór zawiera informacje o źródłach finansowania badań, które stanowiły podstawę jego opracowania.
- Wyraża zgodę na przekazanie utworu do podwójnej recenzji, na podstawie której redakcja podejmie decyzję o przyjęciu lub odrzuceniu utworu do publikacji.
- Wyraża zgodę na dokonanie przez redakcję koniecznych zmian utworu wynikających z opracowania redakcyjnego.
- Zobowiązuje się do niezwłocznego dokonania korekty autorskiej utworu, po jego akceptacji przez redakcję. Niedokonanie korekty autorskiej w terminie 14 dni od daty otrzymania materiałów, traktowane będzie za zgodę na wydanie utworu w postaci przekazanej do korekty.
Autor/Współautor udziela Instytutowi Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN i Polskiemu Towarzystwu Historycznemu nieodpłatnej, nieograniczonej terytorialnie i czasowo nieodpłatnej licencji niewyłącznej na korzystanie z utworu pod warunkiem jego przyjęcia do opublikowania w czasopiśmie „Studia Geohistorica”, na następujących polach eksploatacji:
- Utrwalanie, zwielokrotnianie i wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową i zapisu elektronicznego.
- Obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono: wprowadzanie do obrotu, sprzedaż, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym, również w sieci Internet.
- Włączenie utworu w skład utworu zbiorowego.
- Tłumaczenia na inne języki i rozpowszechniania tych tłumaczeń.
Autor/Współautor wyraża zgodę na udzielanie udostępnianie utworu przez Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN i Polskie Towarzystwo Historyczne na licencji:
Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe,
której pełny tekst dostępny jest na stronie internetowej: https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/legalcode
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 515
Liczba cytowań: 0