TY - JOUR AU - Duraj-Nowosielska, Izabela PY - 2016/04/20 Y2 - 2024/03/29 TI - Gdzie jest cel w zdaniach z "celowo" i kilka innych pytań o wyrażenia pokrewne JF - Linguistica Copernicana JA - LinCop VL - 12 IS - 0 SE - ARTYKUŁY DO - 10.12775/LinCop.2015.001 UR - https://apcz.umk.pl/LinCop/article/view/LinCop.2015.001 SP - 23-52 AB - <p>W artykule omawianych jest kilka wybranych zagadnień dotyczących semantyki wyrażeń związanych z pojęciem celu, tj. <em>celowo, celowy, niecelowo, niecelowy, bezcelowo, bezcelowy </em>oraz <em>bez celu. </em>Pytanie wyjściowe, zasygnalizowane w tytule, podnosi kwestię „lokalizacji” celu, o którym jest mowa w zdaniach z <em>celowo</em>: czy jest to cel zewnętrzny wobec tego, na co wskazuje samo orzeczenie (<em>ktoś powiedział coś celowo </em>à ktoś powiedział coś [p] po to, żeby osiągnąć coś innego [q], coś <em>poza </em>samym faktem powiedzenia p), czy jest to cel wewnętrzny, dotyczący samego orzeczenia (<em>ktoś coś celowo zniszczył </em>à ktoś chciał zniszczyć to coś, zniszczenie tego było jego celem). Tę dwuznaczność zdań z przysłówkiem <em>celowo, </em>a także z przymiotnikiem <em>celowy</em> po części rozstrzyga typ czasownika w funkcji orzeczenia, jednak nie jest to test niezawodny, a co za tym idzie – istnieją zdania pod tym względem niejednoznaczne (np. <em>celowe działanie </em>à takie, które samo jest celem, albo takie, które jest nakierowane na jakiś cel). Wszystkie przywołane wyżej wyrażenia są dalej analizowane pod kątem „zlokalizowania” celu.</p><p>Na to rozróżnienie nakłada się kolejne, związane z perspektywą – obiektywną bądź subiektywną – zdania, tzn. z tym, czy nadawca ma na myśli cel samego podmiotu działania (wewnętrzny albo zewnętrzny à perspektywa subiektywna), czy przeciwnie – pomija cele samego podmiotu i ocenia jego działanie z punktu widzenia pewnych wyznaczonych przez siebie samego „obiektywnych” celów, jak w zdaniach: <em>Rząd podejmuje bezcelowe działania. Przywrócenie pracownika do pracy byłoby niecelowe.</em> Ostatecznie możliwe są zatem trzy „lokacje” celu w zdaniach z interesującymi nas wyrażeniami, i w związku z tym trzy „typy celu”: subiektywny cel wewnętrzny, subiektywny cel zewnętrzny oraz cel obiektywny (zawsze zewnętrzny wobec tego, na co wskazuje zdanie). Niektóre z tych wyrażeń jednoznacznie wyznaczają ów typ (<em>bezcelowo, bezcelowy </em>i <em>bez celu</em>), inne są dwuznaczne (<em>celowo, niecelowo</em>)<em> </em>czy nawet trójznaczne (jak <em>celowy</em>).</p> ER -